Την τελευταία εβδομάδα ξεσηκώθηκε ένα μεγάλο κύμα επώνυμων καταγγελιών από ηθοποιούς και των δύο φύλων, σχετικά με λεκτική, σωματική ή ψυχολογική βία και σεξουαλική κακοποίηση που έχουν υποστεί από θιασάρχες ή σκηνοθέτες κατά τη διάρκεια συνεργασίας τους μαζί τους. Δεν είναι ότι έχουμε εκπλαγεί που ακούμε αλλεπάλληλα φρικτά γεγονότα, δεν είναι που φοβόμαστε ποιο θα είναι το επόμενο όνομα που θα «σκάσει» στις οθόνες μας, είναι που σκεφτόμαστε το ρήγμα που δημιουργήθηκε με αφορμή αυτό το γεγονός στον καλλιτεχνικό χώρο και πώς εμείς που ασχολούμαστε με τις τέχνες και το θέατρο μπορούμε πλέον να είμαστε αντικειμενικοί κριτές. Κρίνεται ο καλλιτέχνης ή ο άνθρωπος; Κρίνονται και οι δύο; Τι ρόλο παίζει το προϊόν της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε όλο αυτό; Το θέατρο - σε αντίθεση με τη μουσική ή άλλες τέχνες - είναι το ίδιο μια αναπαράσταση της ζωής επί σκηνής, όπως θα δούμε παρακάτω. Οφείλουμε να κάνουμε αυτή τη σημείωση εδώ, καθώς το κοινό μπορεί να μην επηρεάζεται από την προσωπική ζωή τραγουδιστών ή εικαστικών, όπως συμβαίνει με τους ηθοποιούς.
Μία πράξη βίας θεωρείται κατακριτέα σε οποιαδήποτε μορφή της. Σαφώς τέτοιες συμπεριφορές δεν υπάρχουν μόνο στον χώρο του θεάτρου αλλά σε όλα τα εργασιακά περιβάλλοντα. Ο λόγος που γίνονται γνωστά συμβάντα βίας και κακοποίησης το ένα μετά το άλλο, είναι η προσπάθεια ανθρώπων που έχουν το προνόμιο (και την ευθύνη) της προβολής να ενθαρρύνουν και να παροτρύνουν όλους όσοι έχουν υποστεί οποιουδήποτε είδους βία να πάρουν το βήμα και να μιλήσουν. Είναι ακόμη μία προσπάθεια εξάλειψης συμπεριφορών και αντιλήψεων που διαιωνίζουν και δικαιολογούν βίαιες και κακοποιητικές πρακτικές ως ίδιον του χαρακτήρα του εκάστοτε φερόμενου ως θύτη φέροντάς τες μάλιστα πολλές φορές σε αντιδιαστολή με το ταλέντο και την προσφορά του.
Μέχρι να αποφανθεί η δικαιοσύνη δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τίποτα δεδομένο. Ωστόσο δεν μπορούμε να αγνοήσουμε όλα όσα έχουν ειπωθεί και σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να υποθέσουμε πως ένα μεγάλο μέρος ηθοποιών (και όχι μόνο γυναικών) αποφάσισε ξαφνικά να μοιραστεί μαζί μας τέτοιου είδους εμπειρίες έχοντας ως στόχο την αυτοπροβολή ή ό,τι άλλο. Μας αφορά ως μέλη της κοινωνίας, όταν επικοινωνηθεί, αλλά δεν είμαστε σε θέση να κρίνουμε.
Μία πράξη βίας θεωρείται κατακριτέα σε οποιαδήποτε μορφή της. Σαφώς τέτοιες συμπεριφορές δεν υπάρχουν μόνο στον χώρο του θεάτρου αλλά σε όλα τα εργασιακά περιβάλλοντα. Ο λόγος που γίνονται γνωστά συμβάντα βίας και κακοποίησης το ένα μετά το άλλο, είναι η προσπάθεια ανθρώπων που έχουν το προνόμιο (και την ευθύνη) της προβολής να ενθαρρύνουν και να παροτρύνουν όλους όσοι έχουν υποστεί οποιουδήποτε είδους βία να πάρουν το βήμα και να μιλήσουν. Είναι ακόμη μία προσπάθεια εξάλειψης συμπεριφορών και αντιλήψεων που διαιωνίζουν και δικαιολογούν βίαιες και κακοποιητικές πρακτικές ως ίδιον του χαρακτήρα του εκάστοτε φερόμενου ως θύτη φέροντάς τες μάλιστα πολλές φορές σε αντιδιαστολή με το ταλέντο και την προσφορά του.
Μέχρι να αποφανθεί η δικαιοσύνη δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τίποτα δεδομένο. Ωστόσο δεν μπορούμε να αγνοήσουμε όλα όσα έχουν ειπωθεί και σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να υποθέσουμε πως ένα μεγάλο μέρος ηθοποιών (και όχι μόνο γυναικών) αποφάσισε ξαφνικά να μοιραστεί μαζί μας τέτοιου είδους εμπειρίες έχοντας ως στόχο την αυτοπροβολή ή ό,τι άλλο. Μας αφορά ως μέλη της κοινωνίας, όταν επικοινωνηθεί, αλλά δεν είμαστε σε θέση να κρίνουμε.
Το ζήτημα που προκύπτει αφορά στην ιδιότητα των φερόμενων ως θυτών ως καλλιτεχνών και το αίσθημα που δημιουργείται απέναντι τόσο στους ίδιους όσο και στα καλλιτεχνικά τους εγχειρήματα όχι μόνο ανάμεσα στους ανθρώπους του θεάτρου αλλά και στο κοινό. Τα ερωτήματα δεν είναι καινούργια, καθώς μας έχουν απασχολήσει έντονα και στο παρελθόν, ιδιαίτερα στον χώρο της μουσικής. Η ποιότητα και το αισθητικό αποτέλεσμα του καλλιτεχνικού εγχειρήματος πρέπει να αξιολογούνται λαμβάνοντας υπόψη μόνο την καλλιτεχνική διάσταση του δημιουργού και όχι τη συμπεριφορά του ως κοινωνικού όντος;
Ως προς τα παραπάνω, μια θεατρική παράσταση διαφέρει από μια συναυλία (αναφερόμενη πάντα στη δια ζώσης επαφή με τον εκάστοτε καλλιτέχνη, διότι λόγος μπορεί να γίνει και για ταινίες, δίσκους κ.ο.κ.). Η διαδικασία και η παρουσία πάνω στη σκηνή είναι διαφορετική και δεν μπορεί εύκολα να ξεχωρίσει ο καλλιτέχνης από τον άνθρωπο. Γιατί το θέατρο αποτελεί μέσο επικοινωνίας και στόχο έχει να προβληματίσει και να διδάξει, όχι μόνο να τέρψει. Υπάρχουν έργα που πραγματεύονται τις ανθρώπινες σχέσεις, συμπεριφορές που ξεπερνούν τα όρια, κακοποιητικές τάσεις και πολλών ειδών βία, με στόχο προφανώς να τις καταγγείλουν. Πώς, λοιπόν, ένας άνθρωπος που στην προσωπική του ζωή έχει κακοποιητικές τάσεις και βίαιες συμπεριφορές μπορεί να ενσαρκώσει αντίστοιχους ρόλους και αυτό να μην εγείρει αντιδράσεις; Ή πώς μπορεί να καταδικάσει τέτοιου είδους συμπεριφορές επί σκηνής (άποψη που προφανώς δεν συμμερίζεται) χωρίς να επηρεάζεται το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα; Αν μπορεί να διατηρήσει μια όποιου είδους ισορροπία ανάμεσα στην επί σκηνής παρουσία του και στην προσωπική του συμπεριφορά, τότε δεν πρόκειται για υποκριτική, αλλά για υποκρισία. Κάποιος που ποιεί τα ήθη και το έργο του επιδρά στον ψυχισμό του κοινού που τον παρακολουθεί, δεν νοείται να προβαίνει σε τέτοιου είδους συμπεριφορές. Και δεν δέχομαι ως αντίλογο ότι πρόκειται για ένα επάγγελμα, όπως όλα τ’ άλλα, γιατί δεν υπάρχει συνέντευξη, στην οποία ο εκάστοτε ηθοποιός να μην επισημαίνει ότι δεν πρόκειται για ένα επάγγελμα, αλλά σχεδόν για ένα λειτούργημα.
Ας μην ξεχνάμε πως ως θεατές αγνοούμε στοιχεία πολύ μεγάλης σημασίας για την επιτυχή διεξαγωγή μιας παράστασης. Το σημαντικότερο είναι η εμπιστοσύνη μεταξύ συνεργατών - όπως άλλωστε σε όλους τους εργασιακούς χώρους. Εμπιστοσύνη είναι όταν ξέρεις ότι ο/η συμπρωταγωνιστής/τρια σου τη στιγμή που πρέπει να πει μία ατάκα πάνω στην οποία θα πατήσεις θα την πει χωρίς να την αλλοιώσει ύπουλα. Μία άλλη έκφανση της εμπιστοσύνης είναι όταν ο/η συμπρωταγωνιστής/τρια σου φροντίζει να μην ξεπερνάει τα όρια και δεν σε αγγίζει σε σημεία που δεν προβλέπονται από το κείμενο. Όταν λοιπόν, κάτι από τα παραπάνω θίγει την επαγγελματική ακεραιότητα ενός ηθοποιού αλλά ταυτόχρονα διαστρεβλώνει και το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα και σκοπό ενός θεατρικού κειμένου, τότε όχι, δεν ξεχωρίζεις τον άνθρωπο από τον καλλιτέχνη.
Πώς γίνεται ο εκάστοτε καλλιτέχνης να μην περνάει στο εγχείρημά του σκέψεις, πρακτικές και αντιλήψεις που τον χαρακτηρίζουν γενικότερα στη ζωή του;
Πώς το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα μένει ανεπηρέαστο, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που, όπως ακούγεται, λαμβάνουν χώρα πρακτικές που στόχο έχουν να παρακωλύσουν την έκβαση μιας παράστασης;
Αναιρείται η προσφορά και η πορεία των φερόμενων ως θυτών ως τώρα, αμφισβητείται η καριέρα τους και η καλλιτεχνική τους αξία, πλήττεται οποιοδήποτε μελλοντικό τους εγχείρημα;
Πώς αντιλαμβάνεται το κοινό όσα συμβαίνουν, ανεξαρτήτως της δικαστικής οδού, και κατά πόσο το επηρεάζουν στην επιλογή παραστάσεων από εδώ και στο εξής;
Ως προς τα παραπάνω, μια θεατρική παράσταση διαφέρει από μια συναυλία (αναφερόμενη πάντα στη δια ζώσης επαφή με τον εκάστοτε καλλιτέχνη, διότι λόγος μπορεί να γίνει και για ταινίες, δίσκους κ.ο.κ.). Η διαδικασία και η παρουσία πάνω στη σκηνή είναι διαφορετική και δεν μπορεί εύκολα να ξεχωρίσει ο καλλιτέχνης από τον άνθρωπο. Γιατί το θέατρο αποτελεί μέσο επικοινωνίας και στόχο έχει να προβληματίσει και να διδάξει, όχι μόνο να τέρψει. Υπάρχουν έργα που πραγματεύονται τις ανθρώπινες σχέσεις, συμπεριφορές που ξεπερνούν τα όρια, κακοποιητικές τάσεις και πολλών ειδών βία, με στόχο προφανώς να τις καταγγείλουν. Πώς, λοιπόν, ένας άνθρωπος που στην προσωπική του ζωή έχει κακοποιητικές τάσεις και βίαιες συμπεριφορές μπορεί να ενσαρκώσει αντίστοιχους ρόλους και αυτό να μην εγείρει αντιδράσεις; Ή πώς μπορεί να καταδικάσει τέτοιου είδους συμπεριφορές επί σκηνής (άποψη που προφανώς δεν συμμερίζεται) χωρίς να επηρεάζεται το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα; Αν μπορεί να διατηρήσει μια όποιου είδους ισορροπία ανάμεσα στην επί σκηνής παρουσία του και στην προσωπική του συμπεριφορά, τότε δεν πρόκειται για υποκριτική, αλλά για υποκρισία. Κάποιος που ποιεί τα ήθη και το έργο του επιδρά στον ψυχισμό του κοινού που τον παρακολουθεί, δεν νοείται να προβαίνει σε τέτοιου είδους συμπεριφορές. Και δεν δέχομαι ως αντίλογο ότι πρόκειται για ένα επάγγελμα, όπως όλα τ’ άλλα, γιατί δεν υπάρχει συνέντευξη, στην οποία ο εκάστοτε ηθοποιός να μην επισημαίνει ότι δεν πρόκειται για ένα επάγγελμα, αλλά σχεδόν για ένα λειτούργημα.
Ας μην ξεχνάμε πως ως θεατές αγνοούμε στοιχεία πολύ μεγάλης σημασίας για την επιτυχή διεξαγωγή μιας παράστασης. Το σημαντικότερο είναι η εμπιστοσύνη μεταξύ συνεργατών - όπως άλλωστε σε όλους τους εργασιακούς χώρους. Εμπιστοσύνη είναι όταν ξέρεις ότι ο/η συμπρωταγωνιστής/τρια σου τη στιγμή που πρέπει να πει μία ατάκα πάνω στην οποία θα πατήσεις θα την πει χωρίς να την αλλοιώσει ύπουλα. Μία άλλη έκφανση της εμπιστοσύνης είναι όταν ο/η συμπρωταγωνιστής/τρια σου φροντίζει να μην ξεπερνάει τα όρια και δεν σε αγγίζει σε σημεία που δεν προβλέπονται από το κείμενο. Όταν λοιπόν, κάτι από τα παραπάνω θίγει την επαγγελματική ακεραιότητα ενός ηθοποιού αλλά ταυτόχρονα διαστρεβλώνει και το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα και σκοπό ενός θεατρικού κειμένου, τότε όχι, δεν ξεχωρίζεις τον άνθρωπο από τον καλλιτέχνη.
Πηγή φωτογραφίας: thebettervacation.com/black-light-theater-prague/
Ακόμη, οι ηθοποιοί έχουν διττό ρόλο: εκτός από ερμηνευτές πολλοί από αυτούς είναι και δάσκαλοι κυρίως σε δραματικές σχολές. Ένα κομμάτι της επιτυχίας τους ως επαγγελματίες οφείλει να είναι η καλλιέργεια της νέας γενιάς ηθοποιών και η μύησή τους στους κανόνες του χώρου και την ξεκάθαρη οριοθέτηση των αποδεκτών και μη αποδεκτών συμπεριφορών. Όταν όχι απλώς αποτυγχάνει κανείς να «διδάξει» σωστά, αλλά με τη συμπεριφορά του δίνει λανθασμένο παράδειγμα στους νεότερους συναδέλφους, τότε μιλάμε για μία ακόμη αποτυχία - ας μην αναφέρουμε καν τι αντίκτυπο θα έχει αυτή η στάση στην προώθηση της καριέρας του ηθοποιού στους μαθητές που αναζητούν ποια θα είναι η επαγγελματική τους πορεία.
Κι ύστερα, μεγάλος λόγος γίνεται για την θέση των «συναδέλφων» που ήταν μάρτυρες περιστατικών οποιασδήποτε μορφής βίας αλλά δεν κατέδειξαν ποτέ τους θύτες. Ας μην είμαστε τόσο αυστηροί με ανθρώπους οι οποίοι βρίσκονται υπό καθεστώς φόβου ή δεν θέλουν να φέρουν σε άβολη θέση το θύμα που έχει κρατήσει κρυφό το μαρτύριό του. Ωστόσο, ας είμαστε περισσότερο σκεπτικοί προς επαγγελματίες που είχαν πράγματι δύναμη - παραγωγοί, σκηνοθέτες, θιασάρχες - οι οποίοι γνώριζαν, συγκάλυπταν και επιβράβευαν δίνοντας ακόμα περισσότερη δουλειά και δύναμη σε ανθρώπους οι οποίοι έπρεπε να είχαν επιστρέψει σπίτι τους για εσωτερικό απολογισμό και αναζήτηση βοήθειας. Στον βωμό της επιτυχίας και του χρήματος, όμως, επερχόταν η σιωπή και η αδιαφορία από πλευράς τους αντί για την νουθεσία. Και εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι εμείς ως θεατές έχουμε τη «δύναμη» μέσα από τις επιλογές μας είτε να κρατάμε στην εξουσία όσους την καταχρώνται ή να τους προσγειώνουμε στην πραγματικότητα της έννομης ανθρώπινης κοινωνίας.
Κλείνοντας, να σημειώσουμε πως πρόκειται για ένα ιστορικό γεγονός το οποίο στόχο έχει να αλλάξει τη νοοτροπία της κοινωνίας και όλο το σαθρό κοινωνικό κατασκεύασμα που συντηρούνταν με ναφθαλίνη για δεκαετίες, δεν αποτελεί μόδα ούτε τάση. Πριν 21 χρόνια, στην ελληνική τηλεόραση κυκλοφόρησε ένα σίριαλ πολύ προχωρημένο για την εποχή του, που έθιγε όλα αυτά τα ζητήματα μέσω της κωμωδίας. Ίσως αν είχαμε δώσει περισσότερη σημασία να μην περιμέναμε τόσο καιρό. Ίσως εσείς σπουδαίοι «κύριοι» που τροφοδοτούσατε αυτό το σύστημα να είχατε αναρωτηθεί νωρίτερα «Τι ψυχή θα παραδώσετε;».
Κι ύστερα, μεγάλος λόγος γίνεται για την θέση των «συναδέλφων» που ήταν μάρτυρες περιστατικών οποιασδήποτε μορφής βίας αλλά δεν κατέδειξαν ποτέ τους θύτες. Ας μην είμαστε τόσο αυστηροί με ανθρώπους οι οποίοι βρίσκονται υπό καθεστώς φόβου ή δεν θέλουν να φέρουν σε άβολη θέση το θύμα που έχει κρατήσει κρυφό το μαρτύριό του. Ωστόσο, ας είμαστε περισσότερο σκεπτικοί προς επαγγελματίες που είχαν πράγματι δύναμη - παραγωγοί, σκηνοθέτες, θιασάρχες - οι οποίοι γνώριζαν, συγκάλυπταν και επιβράβευαν δίνοντας ακόμα περισσότερη δουλειά και δύναμη σε ανθρώπους οι οποίοι έπρεπε να είχαν επιστρέψει σπίτι τους για εσωτερικό απολογισμό και αναζήτηση βοήθειας. Στον βωμό της επιτυχίας και του χρήματος, όμως, επερχόταν η σιωπή και η αδιαφορία από πλευράς τους αντί για την νουθεσία. Και εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι εμείς ως θεατές έχουμε τη «δύναμη» μέσα από τις επιλογές μας είτε να κρατάμε στην εξουσία όσους την καταχρώνται ή να τους προσγειώνουμε στην πραγματικότητα της έννομης ανθρώπινης κοινωνίας.
Κλείνοντας, να σημειώσουμε πως πρόκειται για ένα ιστορικό γεγονός το οποίο στόχο έχει να αλλάξει τη νοοτροπία της κοινωνίας και όλο το σαθρό κοινωνικό κατασκεύασμα που συντηρούνταν με ναφθαλίνη για δεκαετίες, δεν αποτελεί μόδα ούτε τάση. Πριν 21 χρόνια, στην ελληνική τηλεόραση κυκλοφόρησε ένα σίριαλ πολύ προχωρημένο για την εποχή του, που έθιγε όλα αυτά τα ζητήματα μέσω της κωμωδίας. Ίσως αν είχαμε δώσει περισσότερη σημασία να μην περιμέναμε τόσο καιρό. Ίσως εσείς σπουδαίοι «κύριοι» που τροφοδοτούσατε αυτό το σύστημα να είχατε αναρωτηθεί νωρίτερα «Τι ψυχή θα παραδώσετε;».
Πηγή φωτογραφίας: www.americantheatre.org/2018/08/21/theatretoo/
Πηγή φωτογραφίας εξωφύλλου:
https://www.americantheatre.org/2018/08/21/every-time-its-personal/ Illustration by Sonia Pulido @ Marlena Agency