Στο πρώτο κείμενο έγινε μια εισαγωγή στο θέμα. Το δεύτερο ήταν μια προσπάθεια ιστορικής αναδρομής στον όρο. Σήμερα, έστω και με τεράστια καθυστέρηση, θα γίνει αναφορά στο πώς χρησιμοποιείται σήμερα ο όρος "έντεχνο".
Τα τελευταία 20 περίπου χρόνια υπάρχει η τάση να βαφτίζεται ως "έντεχνο" ό,τι απλά δεν μπορεί να μπει ξεκάθαρα στις κατηγορίες rock, pop, λαϊκό, δημοτικό, hip-hop (κλπ) ή για να το πούμε αλλιώς ό,τι έχει στοιχεία από αυτές τις κατηγορίες αλλά δεν εντάσσεται ξεκάθαρα σε μία. Εδώ λοιπόν διακρίνεται το πρώτο πρόβλημα. Ο όρος τα τελευταία χρόνια είναι "ετερόφωτος" και προκύπτει όχι από το τραγούδι που προσπαθεί να περιγράψει, αλλά από τον αποκλεισμό των ειδών στα οποία δεν μπορεί να ενταχθεί. Αυτό έχει καταστήσει αυτομάτως θολά τα όποια όρια θα μπορούσε να βάλει αυτός ο όρος, έστω και μόνο για να συνεννοούμαστε ή για να παίρνουμε μια γεύση του τι μπορεί να περιλαμβάνει αυτό το περιβόητο "έντεχνο" (πράγμα που συμβαίνει ευκολότερα με το rock, για παράδειγμα).
Για να το κάνω πιο σαφές, αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ως "έντεχνοι" αναφέρονται καλλιτέχνες με σημαντικές αποκλίσεις στο ύφος όπως ο Χατζηγιάννης, ο Δεληβοριάς, η Ασλανίδου, ο Νταλάρας, ο Λουδοβίκος των Ανωγείων, οι Πυξ Λαξ, ο Θ.Παπακωνσταντίνου, ο Μαχαιρίτσας, η Μπάμπαλη, ο Ιωαννίδης, η Αρβανιτάκη, ο Μάλαμας, η Πρωτοψάλτη και η Αλεξίου (απλώς ενδεικτικά τα ονόματα). Αυτό δείχνει ξεκάθαρα το πόσο θολά είναι τα όρια αυτού του όρου με τον τρόπο που χρησιμοποιείται σήμερα. Κατά πολλούς αυτό ήταν το αποτέλεσμα μιας στρατηγικής των εταιριών να δημιουργήσουν, κυρίως κατά τη δεκαετία του '90, ένα νέο εμπορεύσιμο είδος το οποίο και έπρεπε να ξεχωρίσουν (όπως προστάζουν οι νόμοι της αγοράς) από τα ήδη υπάρχοντα και ειδικά από τα λαϊκά, τα ποπ και τα "σκυλάδικα" που ήταν πάντα το προνομιακό πεδίο δράσης τους.
Η κατάχρηση του όρου και τα θολά του όρια έφεραν και την αποστροφή ενός μεγάλου μέρους καλλιτεχνών και κοινού προς τη χρήση του και την ουσιαστική του σημασία. Το "έντεχνο" έχει καταλήξει να θεωρείται σήμερα από πολλούς ως συνώνυμο της υπερβολικής εσωστρέφειας, της αοριστολογίας, του αχρείαστου λυρισμού και της άμετρης μελαγχολίας. Από την άλλη, η προσπάθεια να δοθεί στο "έντεχνο" περιεχόμενο που να το ξεχωρίζει, έχει οδηγήσει μια άλλη σημαντική μερίδα να το ταυτίζει με το "ποιοτικό" ή το "μη εμπορικό" ή το "μη ευτελές". Κι εδώ τα πράγματα όμως οδηγούν σε λάθος δρόμους αφού ποιός μπορεί να ορίσει το ποιοτικό ή το διαχρονικό από το εμπορικό κατασκεύασμα και με τι κριτήρια;
Η αλήθεια βρίσκεται πάντα κάπου στη μέση. Ούτε "κοψοφλέβιο" είναι κάθε τι το έντεχνο, ούτε ντε και καλά ποιοτικό και ανώτερο. Το πρόβλημα ίσως να εντοπίζεται στο ότι με την άνθιση της μουσικής βιομηχανίας και των δισκογραφικών εταιριών δημιουργήθηκε το μοντέλο του "τραγουδιστή-σταρ" γύρω από τον οποίο κινούνται όλα τα νήματα. Έτσι λοιπόν καταλήξαμε να λέμε ότι ο τάδε είναι έντεχνος, χωρίς να εξετάζουμε το έργο του. Ο όρος αχρηστεύτηκε ή περιορίστηκε κατά πολύ η αξιοπιστία του από τη στιγμή που έπαψε να περιγράφει κάποιο μουσικό ύφος και άρχισε να είναι περισσότερο τίτλος θολών διαχωρισμών και μάλιστα αξιολογικά.
Τελικά υπάρχει ή δεν υπάρχει;
Αν μείνουμε προσκολλημένοι στο πώς πρέκυψε ιστορικά ο όρος (βλ. προηγούμενο κείμενο), τότε ίσως και να καταλήγαμε στο συμπέρασμα ότι έντεχνο πλέον δεν υπάρχει, πράγμα λογικό, αφού δεν υπάρχουν και οι κοινωνικές συνθήκες που το γέννησαν. Παρόλα αυτά, το πρόβλημα παραμένει αφού υπάρχει μια πλειάδα δημιουργών και αντίστοιχα ένας μεγάλος όγκος της τρέχουσας δισκογραφίας που κουβαλούν στοιχεία από την παρακαταθήκη του έντεχνου έτσι όπως αυτό ξεκίνησε από τα τέλη της δεκαετίας του '50 και όπως εξελίχθηκε μέσα από το πέρασμα των χρόνων.
Μπορεί λοιπόν να μην υπάρχει σήμερα η επανάσταση της λαϊκής συναυλίας ή το λαϊκό ορατόριο, μπορεί οι συνθέτες που μελοποιούν ποίηση και η έννοια του κύκλου τραγουδιών να είναι είδη προς εξαφάνιση, πλην όμως, υπάρχουν καλλιτέχνες με κοινά στοιχεία, όπως ο προσεγμένος "ποιητικίζων" στίχος (ακόμα και ποίηση), ο λυρισμός, η δημιουργία ποιητικών εικόνων μέσα από τη μουσική και το λόγο (σε αντίθεση πχ με το λαϊκοποπ), η ενσωμάτωση παραδοσιακών και λαϊκών στοιχείων σε δυτικές ή λόγιες μουσικές φόρμες κ.ά.
Αυτό που ενδεχομένως θα έπρεπε να γίνει είναι η απαλοιφή κάθε έννοιας αξιολόγησης από τη χρήση του όρου, αυτό δηλαδή που πολλοί καυτηριάζουν με τη φράση "αν ορίσουμε τους έντεχνους, τότε αυτομάτως ορίζουμε τους υπόλοιπους σαν άτεχνους". Γνώμη μου είναι πως το έντεχνο περιγράφει μια απολύτως υπαρκτή και δυναμική κατηγορία του ελληνικού τραγουδιού, παρότι υπάρχει δυσκολία στο να οριστεί με σαφήνεια. Έντεχνο με την έννοια της δεκαετίας του '60 δεν υπάρχει, αλλά υπάρχει η εξέλιξη αυτού, όπως και στο λαϊκό.
Συμπερασματικά, ίσως θα έπρεπε να ανοίξει μια κουβέντα για τη χρησιμότητα του όρου. Εφόσον οι φωνές που ακούγονται περί "κακού όρου" είναι συντριπτική πλειοψηφία, θα πρέπει και να προταθεί κάποια λύση, καθώς προκύπτει το πρόβλημα του πώς θα μπορούσαμε να περιγράψουμε έστω και κατά προσέγγιση έναν τεράστιο όγκο του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού. Πόσο καθαροί και αντικειμενικοί είναι άλλωστε οι όροι ροκ και ποπ και γιατί για αυτούς δεν γίνεται ο ίδιος σαματάς;
Τα τελευταία 20 περίπου χρόνια υπάρχει η τάση να βαφτίζεται ως "έντεχνο" ό,τι απλά δεν μπορεί να μπει ξεκάθαρα στις κατηγορίες rock, pop, λαϊκό, δημοτικό, hip-hop (κλπ) ή για να το πούμε αλλιώς ό,τι έχει στοιχεία από αυτές τις κατηγορίες αλλά δεν εντάσσεται ξεκάθαρα σε μία. Εδώ λοιπόν διακρίνεται το πρώτο πρόβλημα. Ο όρος τα τελευταία χρόνια είναι "ετερόφωτος" και προκύπτει όχι από το τραγούδι που προσπαθεί να περιγράψει, αλλά από τον αποκλεισμό των ειδών στα οποία δεν μπορεί να ενταχθεί. Αυτό έχει καταστήσει αυτομάτως θολά τα όποια όρια θα μπορούσε να βάλει αυτός ο όρος, έστω και μόνο για να συνεννοούμαστε ή για να παίρνουμε μια γεύση του τι μπορεί να περιλαμβάνει αυτό το περιβόητο "έντεχνο" (πράγμα που συμβαίνει ευκολότερα με το rock, για παράδειγμα).
Για να το κάνω πιο σαφές, αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ως "έντεχνοι" αναφέρονται καλλιτέχνες με σημαντικές αποκλίσεις στο ύφος όπως ο Χατζηγιάννης, ο Δεληβοριάς, η Ασλανίδου, ο Νταλάρας, ο Λουδοβίκος των Ανωγείων, οι Πυξ Λαξ, ο Θ.Παπακωνσταντίνου, ο Μαχαιρίτσας, η Μπάμπαλη, ο Ιωαννίδης, η Αρβανιτάκη, ο Μάλαμας, η Πρωτοψάλτη και η Αλεξίου (απλώς ενδεικτικά τα ονόματα). Αυτό δείχνει ξεκάθαρα το πόσο θολά είναι τα όρια αυτού του όρου με τον τρόπο που χρησιμοποιείται σήμερα. Κατά πολλούς αυτό ήταν το αποτέλεσμα μιας στρατηγικής των εταιριών να δημιουργήσουν, κυρίως κατά τη δεκαετία του '90, ένα νέο εμπορεύσιμο είδος το οποίο και έπρεπε να ξεχωρίσουν (όπως προστάζουν οι νόμοι της αγοράς) από τα ήδη υπάρχοντα και ειδικά από τα λαϊκά, τα ποπ και τα "σκυλάδικα" που ήταν πάντα το προνομιακό πεδίο δράσης τους.
Η κατάχρηση του όρου και τα θολά του όρια έφεραν και την αποστροφή ενός μεγάλου μέρους καλλιτεχνών και κοινού προς τη χρήση του και την ουσιαστική του σημασία. Το "έντεχνο" έχει καταλήξει να θεωρείται σήμερα από πολλούς ως συνώνυμο της υπερβολικής εσωστρέφειας, της αοριστολογίας, του αχρείαστου λυρισμού και της άμετρης μελαγχολίας. Από την άλλη, η προσπάθεια να δοθεί στο "έντεχνο" περιεχόμενο που να το ξεχωρίζει, έχει οδηγήσει μια άλλη σημαντική μερίδα να το ταυτίζει με το "ποιοτικό" ή το "μη εμπορικό" ή το "μη ευτελές". Κι εδώ τα πράγματα όμως οδηγούν σε λάθος δρόμους αφού ποιός μπορεί να ορίσει το ποιοτικό ή το διαχρονικό από το εμπορικό κατασκεύασμα και με τι κριτήρια;
Η αλήθεια βρίσκεται πάντα κάπου στη μέση. Ούτε "κοψοφλέβιο" είναι κάθε τι το έντεχνο, ούτε ντε και καλά ποιοτικό και ανώτερο. Το πρόβλημα ίσως να εντοπίζεται στο ότι με την άνθιση της μουσικής βιομηχανίας και των δισκογραφικών εταιριών δημιουργήθηκε το μοντέλο του "τραγουδιστή-σταρ" γύρω από τον οποίο κινούνται όλα τα νήματα. Έτσι λοιπόν καταλήξαμε να λέμε ότι ο τάδε είναι έντεχνος, χωρίς να εξετάζουμε το έργο του. Ο όρος αχρηστεύτηκε ή περιορίστηκε κατά πολύ η αξιοπιστία του από τη στιγμή που έπαψε να περιγράφει κάποιο μουσικό ύφος και άρχισε να είναι περισσότερο τίτλος θολών διαχωρισμών και μάλιστα αξιολογικά.
Τελικά υπάρχει ή δεν υπάρχει;Αν μείνουμε προσκολλημένοι στο πώς πρέκυψε ιστορικά ο όρος (βλ. προηγούμενο κείμενο), τότε ίσως και να καταλήγαμε στο συμπέρασμα ότι έντεχνο πλέον δεν υπάρχει, πράγμα λογικό, αφού δεν υπάρχουν και οι κοινωνικές συνθήκες που το γέννησαν. Παρόλα αυτά, το πρόβλημα παραμένει αφού υπάρχει μια πλειάδα δημιουργών και αντίστοιχα ένας μεγάλος όγκος της τρέχουσας δισκογραφίας που κουβαλούν στοιχεία από την παρακαταθήκη του έντεχνου έτσι όπως αυτό ξεκίνησε από τα τέλη της δεκαετίας του '50 και όπως εξελίχθηκε μέσα από το πέρασμα των χρόνων.
Μπορεί λοιπόν να μην υπάρχει σήμερα η επανάσταση της λαϊκής συναυλίας ή το λαϊκό ορατόριο, μπορεί οι συνθέτες που μελοποιούν ποίηση και η έννοια του κύκλου τραγουδιών να είναι είδη προς εξαφάνιση, πλην όμως, υπάρχουν καλλιτέχνες με κοινά στοιχεία, όπως ο προσεγμένος "ποιητικίζων" στίχος (ακόμα και ποίηση), ο λυρισμός, η δημιουργία ποιητικών εικόνων μέσα από τη μουσική και το λόγο (σε αντίθεση πχ με το λαϊκοποπ), η ενσωμάτωση παραδοσιακών και λαϊκών στοιχείων σε δυτικές ή λόγιες μουσικές φόρμες κ.ά.
Αυτό που ενδεχομένως θα έπρεπε να γίνει είναι η απαλοιφή κάθε έννοιας αξιολόγησης από τη χρήση του όρου, αυτό δηλαδή που πολλοί καυτηριάζουν με τη φράση "αν ορίσουμε τους έντεχνους, τότε αυτομάτως ορίζουμε τους υπόλοιπους σαν άτεχνους". Γνώμη μου είναι πως το έντεχνο περιγράφει μια απολύτως υπαρκτή και δυναμική κατηγορία του ελληνικού τραγουδιού, παρότι υπάρχει δυσκολία στο να οριστεί με σαφήνεια. Έντεχνο με την έννοια της δεκαετίας του '60 δεν υπάρχει, αλλά υπάρχει η εξέλιξη αυτού, όπως και στο λαϊκό.
Συμπερασματικά, ίσως θα έπρεπε να ανοίξει μια κουβέντα για τη χρησιμότητα του όρου. Εφόσον οι φωνές που ακούγονται περί "κακού όρου" είναι συντριπτική πλειοψηφία, θα πρέπει και να προταθεί κάποια λύση, καθώς προκύπτει το πρόβλημα του πώς θα μπορούσαμε να περιγράψουμε έστω και κατά προσέγγιση έναν τεράστιο όγκο του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού. Πόσο καθαροί και αντικειμενικοί είναι άλλωστε οι όροι ροκ και ποπ και γιατί για αυτούς δεν γίνεται ο ίδιος σαματάς;
Ειδικοί δεν είμαστε, απλά προσπαθήσαμε να καταθέσουμε σκέψεις και ερωτήματα, ζητώντας και τη δική σας γνώμη
Η στήλη επανέρχεται για τρίτη (!!!) φορά και θα προσπαθήσω να μη χαθώ και πάλι στη στέπα...
Η στήλη επανέρχεται για τρίτη (!!!) φορά και θα προσπαθήσω να μη χαθώ και πάλι στη στέπα...
Σχετικό θέμα