Την χρονιά που μας πέρασε ο Βρετανός μουσικός Frank Turner κυκλοφόρησε τον δίσκο “No Man's Land”, ο οποίος, όπως δήλωσε ο ίδιος, «είναι αφιερωμένος στις συναρπαστικές ιστορίες και ζωές γυναικών που έχουν αγνοηθεί». Ανάμεσα σε αυτές τις γυναίκες βρίσκεται και η βυζαντινή υμνογράφος Κασσιανή, της οποίας το γνωστό ομώνυμο τροπάριο ψάλλεται το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης. Η Κασσιανή, αφού αρνήθηκε (κατά τον μύθο;) την πρόταση να γίνει αυτοκράτειρα ως σύζυγος του Θεόφιλου στις αρχές του ενάτου αιώνα, αποτραβήχτηκε ως μοναχή σε μοναστήρι και αφιερώθηκε στη συγγραφή ύμνων. Πρόκειται για μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις γυναικών εκείνης της εποχής για τις οποίες έχουμε κάποιες παραπάνω πληροφορίες για τη ζωή τους (μαζί με την Άννα Κομνηνή).
Για την προετοιμασία αυτού του δίσκου, ο Frank Turner μάς είχε μιλήσει την άνοιξη του 2019. Στην ερώτηση για το περιεχόμενο του άλμπουμ είχε απαντήσει: «
έχω ένα νέο δίσκο στο «μανίκι», ναι, νομίζω θα έχει κυκλοφορήσει μέχρι το τέλος του καλοκαιριού. Είμαι ενθουσιασμένος γι' αυτό. Είναι πολύ διαφορετικός (ελπίζω!) - είναι ένας ιστορικός δίσκος, δεκατρία τραγούδια για διάφορες γυναικείες ιστορικές προσωπικότητες που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστές. Έχω και ένα ελληνικό θέμα εκεί, τη Βυζαντινή πριγκίπισσα Κασσιανή. Ανυπομονώ να το ακούσει ο κόσμος».
Στο συγκεκριμένο άρθρο δεν γράφω μόνο ως συντάκτρια του Mix Grill, αλλά κυρίως ως
βυζαντινολόγος. Εμπνευσμένη από της δουλειά του Turner, ζήτησα την άποψη από τέσσερις αξιόλογους συναδέλφους σχετικά με το πώς προσλαμβάνουν την κίνησή του και
πώς αισθάνονται με την προσπάθεια εμπλοκής σε ιστορικά θέματα του ευρύτερου κοινού·
τι σκέψεις τους δημιουργεί η παρουσία της Κασσιανής στην ποπ κουλτούρα και
πώς αξιολογούν το αποτέλεσμα.
Μπορείτε να διαβάσετε την πρωτότυπη αγγλική εκδοχή του άρθρου
εδώ.
από τον Δρ. Mihail Mitrea, Πανεπιστήμιο του Newcastle, υπότροφος Marie Sklodowska-Curie
Οι ύμνοι της Κασσιανής και κατ’επέκταση η φωνή, η ψυχή και η λογοτεχνική ιδιοφυΐα της εμπλουτίζουν και κοσμούν τη σωζώμενη λογοτεχνική και λειτουργική παράδοση της ανατολικής εκκλησίας. Ως παιδί, άκουγα συχνά το πολυ γνωστό τροπάριο της Μεγάλης Τρίτης, παρόλο που δε γνώριζα τότε την συγγραφέα. Η Μαγδαληνή της Κασσιανής, ή για να είμαστε πιο συγκεκριμένοι ο λόγος της Κασσιανής δια της εκπροσώπου της, Μαρίας Μαγδαληνής, είναι πειστικά και περίτεχνα δομημένος. Το κλάμα της –που συχνά δελεάζει βιρτουόζους να αναδείξουν το μουσικό ταλέντο τους– όχι μόνο ανοίγει την αυλαία σε ένα δραματικό σκηνικό προκαλώντας συναισθήματα σε όσους παρακολουθούν την ειλικρινή μετάνοια της Μαγδαληνής μπροστά στο Χριστό, αλλά τους τοποθετεί προς στιγμήν στην Κωνσταντινούπολή του ενάτου αιώνα. Οι ακροατές μεταφέρονται σ’ εκείνο το μαγευτικό μέρος για να ακούσουν την συναρπαστική ιστορία μιας γυναίκας που με τόλμη αρνήθηκε να παντρευτεί τον αυτοκράτορα Θεόφιλο προτιμώντας να γίνει λάτρης του θεού (θεόφιλη) και να γίνει νυμφία του ουράνιου αυτοκράτορα.
Σε μια βυζαντινή κοινωνία που έδινε μεγάλη βαρύτητα στον γραπτό λόγο και όπου η γυναικεία φωνή μπορούσε μόνο δύσκολα να ακουστεί, η Κασσιανή σμίλεψε για τον εαυτό της με μελάνη και περγαμηνή μια παντοτινή φήμη που κατάφερε να ξεπεράσει την εποχή της και να φτάσει μέχρι το τέλος του κόσμου. Ενσυνείδητα εγκατέλειψε τα φώτα της εποχής της για την αιώνια δόξα, πλέκοντας ύμνους απαράμιλης ομορφιάς, σαν να ήταν ακουστικές αστραφτερές ψηφίδες που κοσμούν τις εκκλησίες μέχρι και σήμερα. Η Κασσιανή δε μοιράζεται την ιδιοφυΐα της μόνο μέσα στον εκκλησιαστικό χώρο και συγκείμενο (context), αλλά συνεχίζει να ζει και να είναι στο προσκήνιο σε ολόκληρο τον κόσμο μέσα από τους ύμνους της που ψάλλονται σε σύγχρονα βυζαντινά μουσικά φεστιβάλ και συναυλίες (π.χ., Ιάσιο 2019, Λονδίνο 2004)· μέχρι που κατάφερε να εμφανιστεί και στη δραματική σειρά Vikings. Ακούγοντας την ιστορία της ξανά από την οπτική του Frank Turner στο τραγούδι του "Hymn of Kassiani" αποδεικνύεται για ακόμη μια φορά το διαχρονικό ταλέντο της
. Έχετε την περιέργεια να ανακαλύψετε (ξανά) και να αγαπήσετε την Κασσιανή; Θα πρέπει μόνο να θέλετε να ακούσετε!
Ως προειδοποίηση, θα πρέπει να ομολογήσω ότι εκτός από το τραγούδι που εξυμνεί τις πράξεις της Κασσιανής (το μοναστικό της όνομα που αντικατέστησε το λαϊκό Κασσία) δεν είχα ακούσει κάποια από τις προηγούμενες δουλείες του Turner. Όταν μια αγαπητή συνάδελφος μου έστειλε το τραγούδι, η πρώτη σκέψη που έκανα ήταν ότι έπρεπε να το ακούσω με τα καλά μου ακουστικά. Μόνο την επόμενη ημέρα κατάλαβα το γιατί. Παρότι υπήρξε αυθεντία της βυζαντινής θρησκευτικής ποίησης του ένατου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη (σημερινή Istanbul), η ηγουμένη Κασσιανή δεν έλαβε την προσοχή που της αξίζει. Πολλές φορές προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι αναφέρεται
en passant (εν διελεύσει) μέσα στους κύκλους των βυζαντινολόγων κι ακόμη περισσότερο, όταν αναφέρεται μέσα σε πιο ουδέτερο κοινό.
Γι’ αυτόν το λόγο, η ιδέα του Turner να της παραχωρήσει μια θέση ανάμεσα σε σημαντικές γυναικείες προσωπικότητες που επέλεξε να εγκωμιάσει είναι πραγματικά σπουδαίο γεγονός. Στην τελική θα μπορούσε να είχε καταφύγει σε πιο εύκολες εναλλακτικές, όπως η Υπατία –όχι ότι θα ήταν βέβαια επιλογή κατώτερης αξίας. Ήμουν σίγουρος ότι οι στίχοι θα αναφέρονταν στη γνωστή ιστορία της Κασσιανής με τον νεαρό αυτοκράτορα Θεόφιλο και τελικά περίμενα να φτάσω σπίτι για να πάρω το καλύτερο από τον Turner· και πραγματικά άξιζε τον κόπο. Οι στίχοι είναι παιχνιδιάρικοι και γεμάτοι αναφορές. Ακόμη αναρωτιέμαι, εάν ο Turner διατύπωσε τον στίχο "the darkness to me is my ecstasy" θεολογικά φορτισμένο, καθώς θα μπορούσε με τον ίδιο τρόπο να είχε αποτυπωθεί από την γραφίδα της ίδιας της Κασσιανής.
Η Κασσία είναι μία από τις ελάχιστες γυναίκες στο Βυζάντιο για τις οποίες έχουμε στοιχεία σχετικά με τη ζωή και το έργο τους. Ως γυναίκα που «σιχαίνεται τη σιωπή όταν πρέπει να μιλήσει» κατηγορήθηκε για τις πεποιθήσεις της και για τη βοήθειά της προς τους εικονόφιλους. Αυτή τη στιγμή εκπαιδεύουμε τη νέα γενιά ιστορικών να αναζητούν ενσυνείδητα όσους δεν τους έχει δοθεί η απαραίτητη σημασία, όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή φιμωθεί για να μην πουν την ιστορία τους.
Η Κασσία γίνεται σύμβολο για τις γυναίκες που προχωρούν περισσότερο από όσο αναμένεται. Αυτό που καταφέρνει ο Frank Turner με το τραγούδι και το podcast του είναι να συνεχίσει τον μύθο της Κασσιανής με έναν αξιοθαύμαστο τρόπο κάνοντας την ιστορία της προσβάσιμη και προσιτή σε ανθρώπους έξω από την πανεπιστημιακή κοινότητα.
από τον Δρ. Thomas Arentzen, Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, επικεφαλής ερευνητής του project ”Beyond the Garden: An Ecocritical Approach to Early Byzantine Christianity”
«Εκείνη η νύχτα με βρήκε με τη βροχή να στάζει έξω από την πόρτα μου. Τα δάχτυλά μου ιχνηλατούσαν τα τρυφερά τοπία του δέρματος στα πιο σκοτεινά μέρη του κορμιού, στις σκιές της απόλαυσης. Πέταξα μέσα από μαλλιά, γεύτηκα το αλάτι και κολύμπησα μέσα σε κύματα. Συνάντησα καινούριες κορυφές βαδίζοντας με βαθιά λαχτάρα. Υπήρξα κορυφή και ξαπόστασα στην σκιά, εκεί που η υγρασία από τα βάθη της γης ακόμα δεν έχει αξατμιστεί» αναφωνεί η Κασσία, όπως και άλλοι βυζαντινοί υμνογράφοι. Εάν υπάρχει κάποιο άγριο σεξουαλικό αμάρτημα, τότε είναι δικό μου. Αυτό είναι, νομίζω, το βάθος της δικής της σκοτεινής και ασέληνης νύχτας. Ενώ ο Frank Turner, με μία γενναία και ιπποτική κίνηση, έρχεται να σώσει –καβαλώντας εκείνο το πρώτο κύμα– δεν είμαι σίγουρος ότι η Κασσία είναι η απογοητευμένη αγνή κοπέλα που θέλει ο Turner. Η Κασσία πραγματικά είχε το θάρρος της γνώμης της.
Αυτό που με ανησυχεί λίγο στην εκδοχή του, είναι το «άκουσα να με ονομάζουν», το «με ανάγκασαν να κουβαλάω σμύρνα» και το «με έσυραν μακριά ...» τα οποία μπορούν να μετατρέψουν μια ατρόμητη γυναίκα σε αρχάρια, σ’ ένα αντικείμενο της δικής μας επιθυμίας να σώσουμε την καταπιεσμένη κόρη. Η Κασσία εξομολογείται την αμαρτία της και με αυτόν τον τρόπο αναγνωρίζει την ευθύνη της· όμως πάει ακόμη πιο μακριά από αυτό: εκφράζει την αμαρτωλότητά της με το στόμα μιας σεξουαλικής παραβάτριας, η οποία άλειψε το σώμα του Χριστού με μύρο. Ενώ άλλοι υμνογράφοι –και αδιαμφισβήτητα ο ευαγγελιστής Λουκάς (Λουκ. 7:36–50)– χαρακτηρίζουν τη γυναίκα αυτή πόρνη, η Κασσία μόνο την περιγράφει με τη δική της φωνή ως μία λάγνα γυναίκα, η οποία δεν απολογείται ποτέ για την οικειότητά της με τον Ιησού, αλλά τολμηρά αγκαλιάζει το κορμί του με φιλιά χαϊδεύοντάς τον με τα μαλλιά της. Το γεγονός ότι η σεξουαλική παράβαση –και ιδιαίτερα η γυναικεία σεξουαλική παράβαση– ζέχνει από τα κοινωνικά ταμπού και το στίγμα (πολύ περισσότερο από άλλες μορφές παραβατικότητας) ενισχύει τη δυναμικότητα της εξομολόγησης της Κασσιανής.
