Το παρόν άρθρο ξεκαθαρίζω εξ αρχής πως δεν γράφεται με καμία φεμινιστική διάθεση. Πρόκειται μάλλον για μια παρουσίαση ενδιαφέροντων στατιστικών με διάθεση απορίας και με αφορμή τα επικείμενα βραβεία Όσκαρ.
Φυσικά δεν παραβλέπουμε πως το γεγονός αυτό όπως και κάθε φαινόμενο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις που συντελούνται ανά τα χρόνια και μάλλον εκεί ελλοχεύει και η βαθύτερη εξήγηση της κατάστασης: η θέση της γυναίκας στο παρελθόν και σήμερα, τα πρότυπα, το μορφωτικό επίπεδο, η ανισότητα ευκαιριών, η προκατάληψη. Γι' αυτό και αν και σήμερα παραμένουν λίγες οι σκηνοθέτριες, δεν συγκρίνονται σε καμία περίπτωση με τις ελάχιστες που υπήρχαν πριν το 1975 περίπου.
Μερικές γυναίκες που πήγαν κόντρα στο κατεστημένο και κατάφεραν να διακριθούν στον χώρο της σκηνοθεσίας είναι ενδεικτικά η Nancy Meyers ("What Women Want", "The Holiday", "The Intern"), η Susanne Bier ("After the Wedding", "Brothers", Things We Lost In Fire"), και η Patty Jenkins ("Monster", "The Killing", ενώ τώρα σκηνοθετεί την πρώτη ταινία γυναίκας super hero, τη "Wonder Woman").
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ανωτέρω περιγραφόμενης κατάστασης είναι τα βραβεία Όσκαρ. Ο θεσμός μετρά 90 χρόνια και μόλις ΜΙΑ γυναίκα έχει καταφέρει να αποσπάσει το Όσκαρ Καλύτερης Σκηνοθεσίας! Πρόκειται για την Kathryn Bigelow με το "Hurt Locker" το 2010. Για την ιστορία, η Bigelow ήταν υποψήφια στην ίδια κατηγορία με τον «τιτάνιο» πρώην σύζυγό της James Cameron, υποψήφιο για το "Avatar" τότε, και τον κέρδισε. Στον λόγο της περιέγραψε τη στιγμή της κατάκτησης του βραβείου ως «στιγμή μιας ολόκληρης ζωής», μίλησε για τους συνυποψηφίους της ως «ισχυρούς δημιουργούς που έχουν αποτελέσει έμπνευση για εκείνη, κάποιοι για δεκαετίες», ωστόσο δεν αναφέρθηκε στο γεγονός ότι καμία άλλη γυναίκα δεν είχε κατακτήσει το βραβείο στην εν λόγω κατηγορία.
Mία λοιπόν η νικήτρια. Η κατάσταση δεν σώζεται όμως ούτε με τις υποψήφιες γυναίκες για Όσκαρ Καλύτερης Σκηνοθεσίας, μια και ακόμη και ο αριθμός των υπολοίπων -πλην της νικήτριας- σκηνοθετριών που είχαν την ευκαιρία να διεκδικήσουν ένα χρυσό αγαλματίδιο είναι πενιχρός και μετράται στα δάκτυλα του ενός χεριού: Lina Wertmüller (Seven Beauties, 1976), Jane Campion (The Piano, 1993) και Sofia Coppola (Lost in Translation, 2003).
"Seven Beauties" - Lina Wertmüller, 1975
49η απονομή των Όσκαρ, 1977
Την αρχή έκανε η Lina Wertmüller το 1975 με την ιταλική πολεμική ταινία "Seven Beauties", ταινία που όχι μόνο σκηνοθέτησε αλλά και έγραψε η ίδια. Πρωταγωνιστής της ταινίας είναι ο Pasqualino, ο οποίος εγκαταλείπει τον στρατό κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς και που θα κάνει τα πάντα για να επιβιώσει. Αρωγός του σε αυτή την προσπάθεια θα σταθεί ο ανθεκτικός του χαρακτήρας συνεπεία του κακοτράχαλου παρελθόντος του, το οποίο έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε μέσα από flashbacks. H ταινία ήταν υποψήφια επίσης στην κατηγορία του καλύτερου σεναρίου, της καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας και του Α' ανδρικού ρόλου για τον Giancarlo Giannini αλλά δεν κατάφερε να αποσπάσει κανένα. Πώς να κέρδιζε όμως το Όσκαρ σκηνοθεσίας όταν υπήρχε υποψήφιο την ίδια χρονιά το πρώτο "Rocky" του John G. Avildsen, δηλαδή η αρχή μιας εποχής;
"The Piano" - Jane Campion, 1993
67η απονομή των Όσκαρ, 1994
Σχεδόν 20 χρόνια μετά είχαμε την ευκαιρία να δούμε εκ νέου γυναίκα υποψήφια στην κατηγορία καλύτερης σκηνοθεσίας. Η Jane Campion στην τρίτη μεγάλου μήκους ταινία που έγραψε και σκηνοθέτησε βρέθηκε συνυποψήφια του Steven Spielberg και της «Λίστας του Σίντλερ» του, μιας από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών, και θα ήταν αδιανόητο να τον κέρδιζε, απέσπασε όμως το Όσκαρ για το σενάριό της. Με Όσκαρ βραβεύτηκαν και οι δύο πρωταγωνίστριες της ταινίας, Holy Hunter και η 11χρονη τότε Anna Paquin στις κατηγορίες Α' και Β' γυναικείου ρόλου αντίστοιχα. Στο "Μαθήματα Πιάνου" μία βουβή γυναίκα αποστέλλεται το 1850 στη Νέα Ζηλανδία μαζί με την κόρη της και το πολύτιμο πιάνο της για έναν γάμο με έναν πλούσιο γαιοκτήμονα... Η ζωή για εκείνη όμως έχει άλλα σχέδια! Kι όλα αυτά υπό την πραγματικά πανέμορφη μουσική του Michael Nyman...
Lost in Translation - Sofia Coppola, 2003
76η απονομή των Όσκαρ, 2004
Η κόρη του μεγάλου και τρανού Francis Ford Coppola , Sofia Coppola, -η οποία ετοιμάζει την επιστροφή της με τη νέα της ταινία "The Beguiled"- έμελλε να βρεθεί υποψήφια για το "Χαμένοι στη μετάφραση" τη χρόνια που ο άρχοντας ήταν ένας: The Lord of the Rings: The Return of the King. Ο "Άρχοντας των Δαχτυλιδιών" του Peter Jackson κέρδισε 11 Όσκαρ -αριθμό ρεκόρ μέχρι σήμερα - κερδίζοντας δηλαδή σε όλες τις κατηγορίες που ήταν υποψήφιο. H Coppola όμως βραβεύτηκε για το πρωτότυπο σενάριο της ταινίας. Η σκηνοθέτιδα παρουσίασε στη μεγάλη οθόνη ένα φαινομενικά αταίριαστο ζευγάρι. Ο Bill Murray υποδύθηκε τον Bob Harris, έναν ηθοποιό του οποίου η καριέρα βρίσκεται σε παρακμή ενώ η γοητευτική Scarlette Jojansson, τη Charlotte, μία παντρεμένη απόφοιτο της φιλοσοφικής. Και οι δύο θα βρεθούν για διαφορετικούς λόγους στο Τόκιο και θα συνδεθούν με έναν περίεργο τρόπο που ο καθένας μπορεί να... μεταφράσει με τον τρόπο του.
Υπάρχει ωστόσο και μία λίστα ταινιών από γυναίκες δημιουργούς, οι οποίες μπορεί να μην διακρίθηκαν προσωπικά για τη σκηνοθεσία τους, οι ταινίες τους ωστόσο βρέθηκαν υποψήφιες στη μεγάλη κατηγορία του θεσμού, αυτή της καλύτερης ταινίας.
Children of a Lessar God - Randa Haines (1986), Όσκαρ 1987
Awakenings - Penny Marshall (1990), Όσκαρ 1991
The Prince of Tides - Barbra Streisand (1991), Όσκαρ 1992
Little Miss Sunshine - Valerie Faris μαζί με τον Jonathan Dayton (2006), Όσκαρ 2007
An Education - Lone Scherfig (2009), Όσκαρ 2010
The Kids Are All Right - Lisa Cholodenko (2010), Όσκαρ 2011
Winter's Bone - Debra Granik (2010), Όσκαρ 2011
Πολλές φορές η σκηνοθεσία δεν συνδυάζεται μόνο με την σεναριογραφία αλλά και με την ηθοποιία. Άλλωστε σε μία δραματική σχολή ή σε σπουδές που σχετίζονται με τον κινηματογράφο και τις τέχνες, οι προσλαμβάνουσες που δέχεται ο μαθητευόμενος προέρχονται από όλα τα πόστα του χώρου. Ένας ηθοποιός έχοντας υπάρξει στη θέση του σκηνοθετούμενου, αν έχει διάθεση, ιδέες και όραμα μπορεί ευκολότερα από άλλους να μεταπηδήσει και στη θέση του σκηνοθετούντος. Το παράδειγμα των ανδρών ηθοποιών (βλ. Clint Eastwood, Robert Redford, George Clooney, Mel Gibson, Denzel Washington, Kevin Costner, Ben Affleck και πολλών άλλων) ακολουθούν τελευταία και αρκετές γυναίκες ηθοποιοί, οι οποίες αποφασίζουν να δοκιμάσουν την τύχη τους στη σκηνοθεσία. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τη Jodie Foster ("The Beaver", "Money Monster" ενώ έχει σκηνοθετήσει και μερικά επεισόδια από τις τηλεοπτικές σειρές "Orange is the New Black" και "House of Cards"), την Angelina Jolie που έχει ήδη να επιδείξει δια χειρός της τρεις ταινίες ("In the Land of Blood and Honey", "Unbroken", "By the Sea" ενώ παρουσίασε πριν λίγες ημέρες το βιογραφικό δράμα "First They Killed My Father: A Daughter of Cambodia Remembers" με τη συμμετοχή δύο εκ των παιδιών της), τη Sally Field του "Forrest Gump" σκηνοθέτιδα του "Beautiful", τη δυναμική Julie Delpy που έχει σκηνοθετήσει μέχρι σήμερα έξι μεγάλου μήκους ταινίες και ετοιμάζει άλλες δύο ή τη Natalie Portman ("New York, I Love You", "A Tale of Love and Darkness"). H βραβευμένη πέρυσι με Όσκαρ Α' Γυναικείου ρόλου Brie Larson και η Kirsten Dunst ετοιμάζουν, μεταξύ άλλων, τα δικά τους σκηνοθετικά ντεμπούτα με τις ταινίες "Unicorn Store" και "The Bell Jar" αντίστοιχα.
Κλείνοντας, μπορούμε να κάνουμε μία μικρή αναφορά στο καθεστώς που συναντά κανείς στον χώρο της σκηνοθεσίας στα πάτρια εδάφη. Στον παλαιότερο ελληνικό κινηματογράφο δεν μπορώ να εντοπίσω χαρακτηριστικά παραδείγματα γυναικών του είδους πλην της Τώνιας Μαρκετάκη («Ιωάννης ο βίαιος», «Κρυστάλλινες νύχτες») που είχε διατελέσει και πρόεδρος του του Συλλόγου των Ελλήνων σκηνοθετών μετά τη μεταπολίτευση και ζητώ συγνώμη αν μου διαφεύγει κάτι. Στον νεότερο κινηματογράφο τα ονόματα των Κατερίνας Ευαγγελάκου («Θα το μετανιώσεις»), Ελένης Αλεξανδράκη («Η νοσταλγός», «Ο αρσιβαρίστας και ο άγγελος»), Λάγιας Γιούργου («Λιούμπη», «Κόκκινος ουρανός») Πένυς Παναγιωτοπούλου («Δύσκολοι αποχαιρετισμοί: Ο μπαμπάς μου»), Όλγας Μαλέα («O οργασμός της αγελάδας», «Λουκουμάδες με μέλι», «Πρώτη φορά νονός» μάς είναι αρκετά οικεία με την Αθηνά Ραχήλ Τσαγγάρη («Attenberg», «Chevalier») να είναι αυτή που ηγείται κατά κάποιο τρόπο του χώρου, με την καριέρα της να αναγνωρίζεται τα τελευταία χρόνια και να φεύγει και εκτός συνόρων, αποσπώντας πληθώρα κινηματογραφικών βραβείων.
Ένα νέο κίνημα αντίστοιχο του #Οscarsowhite δεν νομίζω πως είναι η λύση. Θα ήταν μήπως λύση το να δίνουμε ξεχωριστά βραβεία σε άνδρες και γυναίκες σκηνοθέτες, όπως γίνεται στα βραβεία Α' και Β' ανδρικού και γυναικείου ρόλου; Αν μη τι άλλο, έτσι θα είχαμε τουλάχιστον πέντε αναγνωρισμένες ταινίες-δημιουργήματα σκηνοθετριών ετησίως και μεγαλύτερο κίνητρο. Από την άλλη βέβαια, κατά τη γνώμη πολλών ήδη ο διαχωρισμός των βραβείων για άνδρες και γυναίκες και όχι η καθιέρωση της "ερμηνείας της χρονιάς" θεωρείται διάκριση έως και ρατσιστική.
Όπως και αν έχει, αυτό που έχει σημασία είναι άνδρες και γυναίκες σε όλους τους εργασιακούς χώρους να μπορούν απολαμβάνουν ίσων ευκαιριών, να επιλέγουν και να διακρίνονται ΑΝ φυσικά το αξίζουν. Αυτό που μου προκάλεσε εντύπωση και με παρότρυνε να συλλέξω πληροφορίες για να γράψω το παρόν άρθρο δεν ήταν το γιατί άνδρες σκηνοθέτες απέσπασαν το βραβείο ενώ υπήρχε γυναίκα υποψήφια στην ίδια κατηγορία, γιατί εάν το έργο τους ήταν υποκειμενικά (γιατί η αντικειμενικότητα είναι μέγεθος μη μετρήσιμο και δεν ξέρω κατά πόσο χωρά όταν μιλάμε για δημιουργία) και κατά την πλειοψηφία καλύτερο, καλώς και επικράτησαν. Εντύπωση μου προξένησαν οι λίγες γυναίκες που υπάρχουν και διακρίνονται στον χώρο γενικότερα. Κατά τη γνώμη μου λοιπόν θα ήθελα να φτάνουν στο σινεμά της γειτονιάς μου περισσότερες ταινίες σκηνοθετημένες από γυναικείες φωνές, γιατί θα ήθελα να μπορώ να δω τι διαφορετικό έχουν να προσφέρουν και εν συνεχεία να κρίνω αν μου αρέσει ή όχι.
Γυναίκες, σκηνοθετήστε!