Η Cleo είναι μια νεαρή οικιακή βοηθός στο σπίτι μιας μεσοαστικής οικογένειας με τέσσερα παιδιά στην Πόλη του Μεξικού στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Κάνει κάθε λογής δουλειές: καθαρίζει την αυλή, φροντίζει τα παιδιά, ψωνίζει, σερβίρει και τακτοποιεί. Κάποια βράδια κάθεται μαζί με την οικογένεια και βλέπουν τηλεόραση. Όταν όμως ο κύριος επιθυμήσει τσάι, η Cleo αναγκαστικά θα χάσει τη συνέχεια της αγαπημένης τους εκπομπής. Η Cleo κοιμάται σε ένα καμαράκι δίπλα στο σπίτι μαζί με την Adela, τη μαγείρισσα της οικογένειας. Μέσω της Adela, η Cleo θα γνωρίσει τον Fermín, που θα γίνει ο πρώτος της ερωτικός σύντροφος.
Στις δύο προηγούμενες ταινίες του ο Alfonso Cuarón έκανε μακρινά ταξίδια στο χώρο και το χρόνο. Στο "Children of Men" του 2006 οραματίστηκε το 2027 και στο πολυβραβευμένο "Gravity" του 2013 αιωρήθηκε στο διάστημα. Με το "Roma" γυρίζει πίσω τον χρόνο και πηγαίνει στα παιδικά του χρόνια. Το σενάριο είναι εμπνευσμένο από τη νταντά του, Liboria "Libo" Rodríguez, την οποία «ένιωθε ως οικογένεια». Σύμφωνα με δηλώσεις του, η ιδέα τριγύριζε στο μυαλό του για αρκετά χρόνια, αλλά μόνο πρόσφατα ένιωσε δημιουργικά ελεύθερος και ηλικιακά ώριμος για να την προσεγγίσει. Άλλωστε, τα παιδικά μας χρόνια απαιτούν λεπτούς χειρισμούς, ειδικά όταν τα εκθέτουμε στη δημόσια σφαίρα.
Για τον κεντρικό ρόλο της Cleo γύρισε στις επαρχίες του Μεξικού αναζητώντας την κατάλληλη ηθοποιό. Τελικά επελέγη η Yalitza Aparicio, η οποία αφενός βρέθηκε κατά τύχη στην ακρόαση και αφετέρου δεν είναι ηθοποιός. Όμως, στο πρόσωπό της ο Cuarón βρήκε ακριβώς αυτό που έψαχνε. Η Aparicio έχει
καταγωγή από τη φυλή των Μιξτέκων (Mixtec) και ζει στην πολιτεία της Oaxaca (δυτικά της πιο γνωστής πολιτείας των Chiapas) απ’ όπου κατάγεται κι η Liboria Rodríguez. Ως εκ τούτου, ούτε υποδύεται, ούτε υποκρίνεται. Αν ζούσε το 1970 πιθανότατα η Aparicio να δούλευε κι αυτή, σαν την Rodríguez, στο σπίτι κάποιας πλούσιας οικογένειας· πιθανότατα να είχε μεγαλώσει αυτή τον μικρό Alfonso. Έχει μια απόλυτη φυσικότητα στις κινήσεις και τις αντιδράσεις της. Σε αυτό συνετέλεσε και το γεγονός ότι ο Cuarón συνειδητά δεν της είχε δώσει το σενάριο, όπως ούτε και στους υπόλοιπους ηθοποιούς βέβαια. Μάλιστα, τα γυρίσματα έγιναν σε χρονολογική σειρά, ώστε να ενδυναμωθεί ο ρεαλισμός.
Η ιστορία διαδραματίζεται στα χρόνια του «βρώμικου πόλεμου» ("La guerra sucia") που στη δημοκρατία του Μεξικού δέσποζε η παντοκρατορία του PRI (Partido Revolucionario Institucional – Θεσμικό Επαναστατικό Κόμμα). Ήταν χρόνια με σφαγές φοιτητών και πολιτών. Ήταν χρόνια και μεγάλων διοργανώσεων (το 1968 πραγματοποιήθηκαν στο Μεξικό οι Θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες και το 1970 το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου – που, παρεμπιπτόντως, κατέκτησε η Βραζιλία του Πελέ). Όλα αυτά, ελάχιστα αφορούν την εξέλιξη της υπόθεσης. Ένα πόστερ σε ένα παιδικό δωμάτιο, κάποιες αφίσες φευγαλέα στο δρόμο και μία διαδήλωση που γίνεται στο φόντο της πραγματικότητας των ηρώων μας και φέρνει τον Fermín ξανά κοντά στην Cleo. Για την ακρίβεια, αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως διαδήλωση και αντιδιαδήλωση είναι μια ακόμα μαζική σφαγή, η περίφημη σφαγή του Corpus Christi, στην οποία δολοφονήθηκαν 120 διαδηλωτές τον Ιούνιο του 1971.
Όμως τότε ο Cuarón ήταν απλώς παιδί. Δεν υποκρίνεται ότι «διάβαζε και δεν ήξερε». Ομολογεί ότι δεν καταλάβαινε. Ο κόσμος του όλος ήταν η οικογένειά του: τα αδέρφια του που συνεχώς τσακώνονταν, ο σκύλος τους που γέμιζε με τις ακαθαρσίες του την αυλή, η δυναμική μητέρα του, ο φευγάτος πατέρας του και η ακούραστη Cleo. Πάνω απ’ όλα, η Cleo, γιατί το "Roma" είναι η ταινία της. Την ακολουθούμε όπου πάει, σε ό,τι κάνει. Την βλέπουμε μέσα από τα μάτια του μικρού Alfonso να απλώνει τα ρούχα, να στρώνει το τραπέζι, να κάνει ασκήσεις γυμναστικής, να ερωτεύεται, να πληγώνεται. Ο Cuarón χρησιμοποιεί καθάριους ευρυγώνιους φακούς με στόχο να αποφύγει την υποκειμενική ματιά ενός περιορισμένου κάδρου, αλλά λησμονεί την απόλυτη υποκειμενικότητα των αναμνήσεών του.
Παρακολουθούμε τα πάντα, χωρίς να είμαστε πουθενά. Δεν συναντάμε ποτέ μόνη την Cleo. Δεν νιώθουμε όσα νιώθει, παρά μόνο βλέπουμε όσα βλέπει. Ο ρεαλισμός του Cuarón κάνει τον θεατή να αισθάνεται ξένος, παρείσακτος στον κόσμο του. Δεν δημιουργείται καμία ενσυναίσθηση. Τα συναισθήματα των πρωταγωνιστών είναι τόσο φευγαλέα, όσο ο καπνός από την εκπυρσοκρότηση ενός όπλου. Εν τέλει, η ίδια η ιστορία φτάνει να φαντάζει αφελής, φιλτραρισμένη και ξεθωριασμένη σαν μια παιδική ανάμνηση.
Οι ήρωες είναι σχεδόν χάρτινοι και συνάμα τόσο απόλυτοι. Οι μεν άντρες δαιμονοποιημένοι συγκεντρώνουν όλες τις αμαρτίες και οι δε γυναίκες ηρωοποιημένες υπομένουν και επιβιώνουν όλες τις κακουχίες. «Ό,τι και να σου πουν, εμείς οι γυναίκες είμαστε πάντα μόνες», λέει η μητέρα της οικογένειας στην Cleo, σε μια σκηνή που συμπυκνώνει την υπεραπλούστευση που διακατέχει ολόκληρη την ταινία. Όμως, οι διάβολοι κι οι άγγελοι σπάνια ζουν χωριστά.
Το "Roma" δεν είναι απλώς ημιαυτοβιογραφικό, αλλά τόσο ακραία αυτοαναφορικό και εσωστρεφές που δεν εξυπηρετεί παρά ψυχοθεραπευτικούς σκοπούς για την οικογένεια Cuarón. Στα μάτια μου, αποτυγχάνει να ικανοποιήσει τις προσδοκίες που δημιούργησαν η κοινότητα των κριτικών και η συσσώρευση υποψηφιοτήτων και βραβείων. Εν τέλει, αποδεικνύεται μια συρραφή άρτια σκηνοθετημένων εικόνων. Όμως πότε στάθηκε αυτό αρκετό για μια σπουδαία ταινία;
Υποσημείωση 1:
Σε αρκετά κείμενα και κριτικές θα συναντήσετε συγκρίσεις και συνδέσεις του "Roma" με τον ιταλικό νεορεαλισμό στον κινηματογράφο, που εκφράστηκε, μεταξύ άλλων, με έργα του Vittorio De Sica, του Roberto Rossellini και του Federico Fellini. Δεν έχω κάνει κινηματογραφικές σπουδές, ούτε διαθέτω κινηματογραφικές «περγαμηνές». Όμως, τέτοιες αναφορές είναι τουλάχιστον ανεδαφικές. Και αυτός είναι ο πιο ελαφρύς χαρακτηρισμός που μού υπαγορεύουν τα χρόνια που έχω περάσει απολαμβάνοντας ταινίες. Ο ιταλικός νεορεαλισμός στον κινηματογράφο ενίοτε είχε ρομαντισμό, άλλοτε συνδέθηκε με ιδεολογίες και κινήματα ή ακόμα και στρατεύθηκε. Πάνω απ’ όλα, διέθετε έντονο κοινωνικό χαρακτήρα. Στον αντίποδα του «η τέχνη για την τέχνη», χρησιμοποίησε την τεχνική για να εκφράσει μια ηθική στάση, να κάνει το θεατή να αισθανθεί και να στοχαστεί. Ακριβώς όσα απέτυχε να κάνει το "Roma".
Υποσημείωση 2:
Το "Roma" χρηματοδοτήθηκε από την Participant Media και διανεμήθηκε από το Netflix. Είχε συμμετοχές και βραβεία σε σημαντικά κινηματογραφικά φεστιβάλ και μάλιστα γνώρισε (περιορισμένη) διανομή σε κινηματογραφικές αίθουσες πριν από την πρεμιέρα του στη διαδικτυακή πλατφόρμα. Ο κινηματογράφος γνωρίζει χρόνια μεγάλων δομικών αλλαγών. Το Netflix σίγουρα δεν ήρθε για να τον σώσει, αλλά είναι ενθαρρυντικό που στηρίζει τέτοιες ταινίες «υψηλών τεχνικών και αισθητικών προδιαγραφών». Σε συνέντευξή του ο Ted Sarandos, διευθυντής προγράμματος του Netflix, δήλωσε ότι το κοινό «θα αγαπήσει το "Roma". Θα το αγαπήσει στο κινητό του. Θα το αγαπήσει σε μια μεγάλη οθόνη». Και τέτοιες δηλώσεις είναι άκρως ανησυχητικές για το μέλλον. Το "Roma" είναι ταινία για τον κινηματογράφο. Δυστυχώς στην πόλη που μένω δεν προβλήθηκε σε καμία αίθουσα, οπότε το είδα σε 4Κ τηλεόραση 55 ιντσών με αξιοπρεπή στερεοφωνικό ήχο (δυστυχώς χωρίς Dolby Atmos). Αναγνωρίζω ότι πολύς κόσμος μένει μακριά από μεγάλα αστικά κέντρα και δεν έχει εύκολη πρόσβαση στους κινηματογράφους. Αναγνωρίζω ακόμα ότι ο κινηματογράφος είναι αρκετά ακριβό «χόμπι», για όποιον θέλει να παρακολουθεί συστηματικά και όχι απλώς να «δει καμιά ταινία» «μια φορά στο τόσο». Αναγνωρίζω επίσης ότι τις περισσότερες ταινίες τις βλέπουμε στο σπίτι, κουκουλωμένοι στον καναπέ, με συχνές παύσεις για τουαλέτα και ανεφοδιασμό σε φαγητό. Όμως, όχι και να ακούμε ότι μπορείς να βιώσεις στην ολότητά της μια ταινία που βλέπεις στο κινητό, που βλέπεις στο τάμπλετ χωρίς ήχο δίπλα από τον κοιμισμένο σύντροφό σου, που βλέπεις στο λάπτοπ στο τρένο ενώ ταυτόχρονα τσατάρεις στο κινητό, που βλέπεις στον σταθερό υπολογιστή σου, ενώ με το άλλο μάτι παρακολουθείς την εξέλιξη του ντέρμπι. Ε, όχι, ρε Netflix!
* Το "Roma" βρίσκεται διαθέσιμο στο Netflix από τις 14 Δεκεμβρίου 2018.