“Joker”: Μυθοπλασία ή κοινωνική πραγματικότητα;

Ο Joker του Todd Phillips και του Joaquin Phoenix αποτελεί ένα από τα κινηματογραφικά φαινόμενα της χρονιάς. Η σχετικά υποτονική διαφημιστική καμπάνια του που ήταν επικεντρωμένη στον πρωταγωνιστή του εκτοξεύτηκε μετά το φεστιβάλ της Βενετίας, όπου έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα του στα τέλη Αυγούστου και βραβεύτηκε με τον Χρυσό Λέοντα. Η προβολή του “Joker” στους κινηματογράφους από τον Οκτώβριο μετατράπηκε σε σημείο αναφοράς και μια ξεχωριστή εμπειρία για το κοινό. Έχει ήδη αναδειχθεί στην εμπορικότερη ταινία της δεκαετίας στις ελληνικές αίθουσες, πλησιάζοντας το ένα εκατομμύριο εισιτήρια, ενώ οι παγκόσμιες εισπράξεις του πλησιάζουν τα 900 εκατομμύρια δολάρια, υπερκαλύπτοντας τον συγκριτικά χαμηλό προϋπολογισμό (55 εκατομμύρια δολάρια) για ταινία βασισμένη σε κόμικ.

Πέρα όμως από τα λογιστικά και πέρα από την καλλιτεχνική του αξία, το “Joker” εξελίσσεται και σε κοινωνικό φαινόμενο. Στην Αθήνα προκάλεσε αστυνομική έφοδο σε δύο αίθουσες μετά από καταγγελία υπαλλήλων του Υπουργείου Πολιτισμού για παρουσία ανηλίκων στην προβολή. Από την επακόλουθη δημόσια κόντρα μεταξύ αρμοδίων και μη, ελπίζουμε τουλάχιστον να προκύψει κάτι παραγωγικό σχετικά με την διαδικασία χαρακτηρισμού καταλληλότητας των ταινιών. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο Joker έχει γίνει το πρόσωπο ανθρώπων που προσπαθούν να αποκτήσουν φωνή και διαδηλώνουν από τον Λίβανο και το Ιράν ως το Χονγκ Κονγκ και τη Χιλή.

Έχοντας αφήσει να περάσουν αρκετές μέρες από την προβολή του “Joker”, θέλησα κι εγώ να καταθέσω τις εντυπώσεις μου. Όσα ακολουθούν δεν συνιστούν τόσο μια κριτική παρά μια στοιχειοθέτηση για ορισμένες από τις προεκτάσεις της ταινίας σε καλλιτεχνικό και κοινωνικό επίπεδο.

Ο Joker έχει την τύχη να είναι διαχρονικά ο ήρωας με τα καλύτερα κινηματογραφικά πορτρέτα. Μετρήστε: Jack Nicholson (“Batman”, 1989), Heath Ledger (“The Dark Knight”, 2008), Jared Leto (“Suicide Squad”, 2016). Σπουδαίοι ηθοποιοί σε σπουδαίους ρόλους (τουλάχιστον για τον Nicholson και τον Ledger). Μάλιστα, η ερμηνεία του Heath Ledger βραβεύτηκε με το πρώτο –και μοναδικό μέχρι σήμερα– Oscar ερμηνείας για ταινία βασισμένη σε κόμικ. Και τώρα: Joaquin Phoenix, ο οποίος καθίσταται αυτομάτως φαβορί για το Oscar Α’ Ανδρικού Ρόλου.

Η ερμηνεία του Phoenix είναι βαθιά βιωματική, μεταφέροντας την έννοια του method acting στην νέα εποχή, ειδικά μετά από την αποχώρηση του Daniel Day-Lewis από την υποκριτική. Ο Phoenix αφοσιώνεται πλήρως στον ήρωα που υποδύεται και γίνεται ένα μαζί του. Αδιαμφισβήτητα είναι ένας εξαιρετικός ηθοποιός και το δείχνει σε κάθε ευκαιρία: από τον ψυχρό εκτελεστή στο “You Were Never Really Here” της Lynne Ramsay και τον αλκοολικό πιστολά στο “The Sisters Brothers” του Jacques Audiard μέχρι τον παραπληγικό καρτουνίστα στο “Don't Worry, He Won't Get Far on Foot” του Gus Van Sant. Αυτό που κάνει τον Joker του να ξεχωρίζει είναι ότι πρόκειται για μια εκκωφαντική επιβεβαίωση ενός ηθοποιού σε πλήρη καλλιτεχνική ωριμότητα. Ο Joaquin Phoenix μπορεί να παίξει οποιονδήποτε ρόλο, ενδεχομένως ακόμα καλύτερα, αν πρόκειται για χαρακτήρα με κάποιο ... «έμφυτο ελάττωμα».

Ο Arthur Fleck ζει με τη μητέρα του, εργάζεται ως κλόουν και ονειρεύεται να γίνει κωμικός stand-up, χωρίς όμως να είναι όσο αστείος νομίζει. Πάσχει από μια σπάνια ασθένεια, που του δημιουργεί ψυχολογική αστάθεια και λαμβάνει ένα κοκτέιλ χαπιών για να την κρατά υπό έλεγχο. Η ζωή του, όμως, σύντομα θα αλλάξει.

Η ταινία διαφημίζεται ως το origin story του Joker. Ωστόσο, είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Είναι κυρίως η κραυγή αγωνίας ενός ανθρώπου, τον οποίο η κοινωνία θέτει στο περιθώριο. Το σενάριο των Todd Phillips και Scott Silver πήρε έμπνευση από τα κόμικ της DC, αλλά και πολλή ελευθερία. Οι δημιουργοί του Joker είχαν συνειδητά αφήσει ασάφειες σχετικά με την προέλευσή του με στόχο να αυξηθεί το μυστήριο γύρω του. Οι Phillips και Silver εκμεταλλεύονται το κενό. Χτίζουν την ιστορία του Joker πριν από τον Joker, μια ιστορία που μπλέκει το κοινωνικό σύστημα υγείας με μια απεργία υπαλλήλων καθαριότητας.

Η σημαντικότερη και ίσως μοναδική συμφωνία με τα κόμικ είναι η απεικόνιση του Joker ως αποτυχημένου κωμικού, όπως στο “Killing Joke” του 1988. Εδώ όμως δεν ερχόμαστε από το μέλλον του εγκληματία Joker για μια πεταχτή ματιά στο παρελθόν του. Από την πρώτη σκηνή ο Arthur είναι απλώς ένας κλόουν του δρόμου, που δεν θα συστηθεί ως “Joker” παρά πολύ αργότερα. Ακόμα και τότε βέβαια, ο χαρακτηρισμός είναι αποσυνδεδεμένος από το φορτίο που φέρει στα κόμικ της DC. Του χρεώνεται ως κοροϊδία, μέχρι που ο Arthur θα τον αγκαλιάσει και θα του μεταλαμπαδεύσει την ουσία της ύπαρξής του.

Από τη θέση του αφηγητή ο Arthur μάς παρασέρνει στον κόσμο του, όπου μπλέκει την φαντασία με την πραγματικότητα. Η γραμμικότητα της αφήγησης έχει ήδη μπει στο μικροσκόπιο και κυκλοφορούν αρκετές θεωρίες για το κατά πόσο πρέπει να την εμπιστευτούμε. Η σιωπή των δημιουργών μάλλον τροφοδοτεί ακόμα περισσότερο τις εικασίες. 

Πρόσφατα ο Martin Scorsese αφόρισε τις ταινίες της Marvel χαρακτηρίζοντάς τες «θεματικά πάρκα». Ανεξάρτητα από το αν ταυτίζεται κανείς με αυτή τη δήλωση ή όχι, αναντίρρητα ο κινηματογράφος των υπερηρώων βασίζεται στα εντυπωσιακά ψηφιακά εφέ και δύσκολα προσφέρει κάτι περισσότερο από φευγαλέα ψυχαγωγία. Σε μια χρονιά που η Marvel έκλεισε με το “Avengers: Endgame” τον πιο επιτυχημένο εμπορικά κύκλο ταινιών με υπερήρωες, ένας χαρακτήρας της DC κάνει άνοιγμα σε ένα άλλο κοινό, καθώς απευθύνεται πλέον όχι μόνο στο κοινό των multiplex, αλλά και σε αυτό των art theatres.

Ο Todd Phillips έχει εμπλουτίσει την ταινία του με στοιχεία από το σινεμά της δεκαετίας του ’70, ειδικότερα από ταινίες του Martin Scorsese, όπως «Ο Ταξιτζής» και το «Βασιλιάς για μια νύχτα». Και σε περίπτωση που δεν αρκέσουν οι πάμπολλες αναφορές, από την φωτογραφία και το aspect ratio 1.85:1 ως την απεικόνιση της Γκόθαμ Σίτυ ως Νέας Υόρκης, επέλεξε τον Robert De Niro στο ρόλο του οικοδεσπότη ενός τηλεοπτικού σόου που παρακολουθεί ο Arthur.

Όμως τι είναι στ’ αλήθεια το “Joker”;

Αν κριθεί ως ταινία με υπερήρωες, είναι μάλλον «ενοχλητικό». Καταρχάς, δεν έχει ούτε εφέ, ούτε υπερφυσικές μπουνιές. Επιπλέον, ποιος ενδιαφέρεται για το origin story του αντιπάλου του Batman, του απόλυτου υπερκακού; Θα γύριζε άραγε η Marvel ολόκληρη ταινία για τον Thanos; Παρότι ο μωβ Τιτάνας μάς απασχόλησε για δύο ταινίες, στην πράξη αφιερώθηκε ελάχιστος χρόνος για να μάθουμε τα κίνητρά του και ακόμα λιγότερος για να μάθουμε πώς έφτασε εκεί.

Αν, από την άλλη, το “Joker” κριθεί ως ταινία κοινωνικού σχολιασμού, είναι μάλλον ελλιπές. Παρότι, βλέπουμε για πρώτη φορά πώς προκλήθηκε το χάος στη Γκόθαμ, η ταινία δεν φτάνει στη ρίζα του προβλήματος, γιατί απλούστατα δεν είναι αυτός ο στόχος της.

Θα έλεγα ότι το “Joker” παίρνει θέση δίπλα στην ταινία-μανιφέστο “V for Vendetta” και στο “The Dark Knight Rises”, σε μια τριπλέτα ταινιών που ασκούν κοινωνική κριτική στο φαντασιακό επίπεδο των κόμικ. Ο Todd Phillips δείχνει πως το πραγματικό σινεμά δεν χωράει διαχωρισμούς και ταμπέλες.

Μία από τις βασικές ερωτήσεις που προκύπτουν από το “Joker” είναι αν η ιστορία, αν η δημιουργία του φαινομένου του Joker ως συμβόλου του υποκόσμου αφορά το άτομο ή την κοινωνία. Ποιος φταίει; Είναι άραγε αποκλειστική ευθύνη ενός ατόμου, που (ενδεχομένως να) είναι ψυχολογικά διαταραγμένο ή αποτέλεσμα των κοινωνικών ανισοτήτων που τροφοδοτούν τη βία; Παρότι δεν δίνεται άμεση απάντηση, υπάρχουν στοιχεία που γέρνουν την πλάστιγγα σαφώς προς τη μία μεριά. 

Ο κλόουν Arthur γίνεται άθελά του σύμβολο μιας κοινωνικής έκρηξης, της οποίας τα πραγματικά αίτια μένουν πάντα στο περιθώριο. Στα πέντε λεπτά δημοσιότητας που του χαρίζει το σύστημα, ο Arthur μεταμορφώνεται στον Joker, με έναν μονόλογο που αποκαλύπτει την αιτιότητα για τις πράξεις του. Θα έλεγα ότι ο μονόλογος προέρχεται μεν από τον Arthur, εκπορεύεται, δε, από τους σεναριογράφους, καθώς δεν ταιριάζει στο προφίλ του χαρακτήρα. Αντίθετα από το μανιφέστο του V στο “V for Vendetta”, ο μονόλογος του Joker είναι μια στιγμή έκλαμψης. Η καθαρότητα της διατύπωσης και η λογική του δομή τον κάνουν να μοιάζει περισσότερο με χείρα βοηθείας του σεναριογράφου σε μια προσπάθεια να αποδοθεί δικαιοσύνη, να μην χαθούν αυτά τα πέντε λεπτά δημοσιότητας.

Το “Joker” είναι μια βαθιά απαισιόδοξη ταινία. Όχι τόσο επειδή δεν έχει happy end (ποιο τέλος θα μπορούσε άραγε να είναι ευτυχισμένο;), αλλά γιατί λειτουργεί ως καθρέφτης μιας κοινωνίας που βρίσκεται σε απόγνωση. Κι αν στα κόμικ θα περιμέναμε τον Batman για να φέρει την ελπίδα, στην πραγματικότητα γνωρίζουμε ότι ο Batman μπορεί απλώς να καταπολεμήσει κάποια συμπτώματα, αλλά όχι να θεραπεύσει την ίδια την ασθένεια.

Τελικά, το “Joker” θέτει σε αμφισβήτηση ακόμα και την ίδια την έννοια του Batman, ως τιμωρού του «κακού». Από εδώ και πέρα δεν θα δούμε ποτέ τον Batman με τα ίδια μάτια.