Από το Θέατρο Πέτρας ξεκίνησε την Πέμπτη 30 Ιουνίου η φετινή περιοδεία ενός έργου-σημείου αναφοράς της
αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Πρόκειται για την "Αντιγόνη" του Σοφοκλή, που παρουσιάζεται
για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά από την 5η Εποχή Τέχνης σε συνεργασία με το
ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Βέροιας σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη, η οποία θα περιοδεύσει
όλο το καλοκαίρι σε 30 πόλεις σε Ελλάδα και Κύπρο με τελικό προορισμό το
Ηρώδειο το Σεπτέμβριο.
Μύθος και πραγματικότητα
Η Αντιγόνη παραβαίνοντας την απαγόρευση της πόλης, αφού έθαψε τον Πολυνείκη, πιάστηκε επ’ αυτοφώρω και θανατώθηκε, αφού ο Κρέων την έκλεισε σε υπόγειο θάλαμο. Ο Αίμων, υποφέροντας εξαιτίας του έρωτά του προς αυτή, αυτοκτόνησε με μαχαίρι. Για τον θάνατό του και η μάνα του Ευρυδίκη αυτοκτόνησε. Το δράμα έχει ως σκηνικό τη Θήβα της Βοιωτίας και ο χορός αποτελείται από ντόπιους γέροντες, ενώ τον πρόλογο κάνει η Αντιγόνη. Η δράση εξελίσσεται την εποχή που βασιλεύει ο Κρέων, ο οποίος εκδίδει διαταγή να ταφεί ο Ετεοκλής με τιμές, ενώ το σώμα του Πολυνείκη να μείνει άταφο, βορά στα σκυλιά και τα όρνια, γιατί θέλησε να προδώσει την πατρίδα του. Από το σημείο αυτό αρχίζει η υπόθεση της τραγωδίας.
Ο Σοφοκλής στην "Αντιγόνη" επεξεργάζεται την ηθική των νόμων, έστω κι αν αυτό σημαίνει αντίσταση κατά των ανθρώπινων νόμων με τίμημα το θάνατο. Ο Κρέων είναι παντοδύναμος τύραννος. Ο Αίμων υποστηρίζει τη δύναμη του λαού και είναι εναντίον της παντοδυναμίας του πατέρα του. Ο Κρέων όμως επιμένει να τιμωρήσει όποιον καταπατεί τους νόμους και εδώ την Αντιγόνη που αψήφησε την εντολή του και κήδεψε τον αδερφό της. Εκτός αυτού ο ποιητής θέτει το ερώτημα αν οι «αιώνιοι» θεσμοί γίνονται τίμημα στο βωμό των μικροπολιτικών ενδιαφερόντων. Ο πολίτης, κατά το Σοφοκλή, έχει θέληση ελεύθερη, τιμάει όμως τους θεούς και τα έθιμα. Ο Κρέων τιμωρείται από τους θεούς με το χαμό της οικογένειάς του.
Η παράσταση: από το γεγονός στη μεταφορά
Ο Θέμης Μουμουλίδης συνέλαβε το έργο σαν μια πανοραμική θέαση του σύγχρονου πολιτικού γίγνεσθαι. Και από αυτή την άποψη, η παράσταση λειτούργησε ως ένα πολιτικό αντανακλαστικό της εποχής μας. Μ’ ένα είδος αντιστικτικού προτύπου, εμπλουτίστηκε από συνδυασμούς ιδεών, που δημιουργούν ένα δευτερεύον αποτέλεσμα του εγχειρήματος, μία ιδιάζουσα αντίληψη του έργου: το έργο διασκευάστηκε για τις σκηνικές συνθήκες, που είναι διαφορετικές απ’ αυτές που είχε υπόψη του ο ποιητής. Μέσα σ’ αυτό το νέο πλαίσιο, τόσο το ύφος της παράστασης, όσο και το σκηνικό της, η κινησιολογία των ηθοποιών, η μουσική και τα κοστούμια μεταφυτεύτηκαν και μπολιάστηκαν στα σπλάχνα ενός νέου εδάφους. Η σύλληψη ενός μοντέρνου-μινιμαλιστικού-κυβιστικού σκηνικού, η κινηματογραφική μουσική του Σταύρου Γασπαράτου με την έλλειψη χορικών, το μαύρο του πένθους στα κοστούμια, δεν ξένισαν, αλλά απογείωσαν την παράσταση, την μετέπλασαν και ανέδειξαν τη διαχρονικότητα των πολιτικών μηνυμάτων αυτού του σοφόκλειου έργου.
Χαρακτήρες και ερμηνείες
Ο Νικήτας Τσακίρογλου όχι μόνο ενσάρκωσε τη δύναμη της πολιτικής εξουσίας, αλλά ήταν και η δύναμη της παράστασης. Στην όψη του δεν έβλεπες τόσο τον παντοδύναμο τύραννο του Σοφοκλή (κάτι που θα ήταν εύκολο), όσο τον αλαζόνα αρχηγό ενός κράτους που θεωρούσε πως μόνο οι δικές του αποφάσεις δεν επιδέχονται ελέγχου και έχουν κύρος, αψηφώντας την ηθική και την παντοδυναμία των θεών. Απέδωσε τον Κρέοντα στην πολυδιάστατη εκδοχή του, δηλαδή όχι μόνο στον μισητό-σκληρό άρχοντα, αλλά πολύ περισσότερο στον άφρονα πολιτικό, που σου προκαλεί οίκτο και έλεος στη συνέχεια. Η αριστοτεχνική δυναμική της κινησιολογίας και της φωνής του (με εξαίρεση ελάχιστα σημεία στην ακουστική) ενέπνεε το κύρος του ηθοποιού. Από την άλλη, η Ιωάννα Παππά, αν και προσέφερε μία τίμια ερμηνεία στο ρόλο της Αντιγόνης με την τραγική και χαρακτηριστική της φωνή και την αέρινη κίνησή της, δε με ικανοποίησε προσωπικά. Ωστόσο, είναι λάθος και αβάσιμο να καταλήξουμε κατευθείαν σ’ ένα συμπέρασμα. Μπορούμε όμως να δώσουμε μια ερμηνεία, με βάση τη σύλληψη του έργου. Ο στόχος της παράστασης ήταν όχι η ανάδειξη της τραγικότητας της Αντιγόνης -που φέρει και τον τίτλο του έργου-, αλλά η γόνιμη συνομιλία του θεατή με τον πολιτικό σοφόκλειο λόγο και τον τρόπο που αντιδρά ο πολίτης σ’ αυτόν -αν αντιδρά-. Έτσι δικαιολογείται και η συγκεκριμένη ερμηνεία.
Η Λουκία Μιχαλοπούλου στάθηκε με αξιοπρέπεια στο ρόλο της Ισμήνης, η οποία διχάζεται ανάμεσα στην αδελφική αγάπη και στο φόβο της ανυπακοής απέναντι στους νόμους. Τα προφητικά λόγια του Νίκου Αρβανίτη, ως μάντη Τειρεσία, είχαν την πρέπουσα βαρύτητα, ενώ ο Σταύρος Ζαλμάς -τόσο στο ρόλο του φύλακα όσο και στο ρόλο του αγγελιοφόρου- αναδείχθηκε σε μία κωμικοτραγική φιγούρα και απέδωσε με τρόπο απροκάλυπτο τη φύση της εξουσίας. Ο χορός αποτελούνταν από 6 Θηβαίους πολίτες (5 άντρες και 1 γυναίκα), που εναλλάσσονταν με βάση τη σκηνοθετική γραμμή και σε άλλους ρόλους. Φορούσαν μαύρα κοστούμια και κρατούσαν σημειωματάρια, θέλοντας να δείξουν προφανώς τη μαζοποιημένη και άκριτη υποδούλωση του λαού απέναντι στη λογική της εξουσίας. Αξίζει να σημειωθεί πως με την έλλειψη τραγουδιού από τον χορό (με εξαίρεση το εμβληματικό τραγούδι του Έρωτα που νικά τα πάντα), η τραγωδία έχασε κάτι από το κύρος της.
Συμπερασματικά, αν θέλαμε να βρούμε κάποιες αδυναμίες στην παράσταση, αυτές θα ήταν δυο. Η μία ήταν η απουσία της σκηνής όπου η Αντιγόνη πεθαίνει και ο Αίμων μαχαιρώνεται εξαιτίας του έρωτά του προς αυτή, η οποία αποτελεί εμβληματική σκηνή του έργου. Παρ’ όλα αυτά, δικαιολογείται η απόκρυψή της στην προσπάθεια αποφυγής οποιασδήποτε υπερβολής και στην ανάδειξη μιας διαχρονικής αντίληψης του μύθου. Η δεύτερη είναι η απουσία του τραγουδιού από το χορό -όπως προανέφερα-, αλλά κι αυτή εξηγείται για τους ίδιους λόγους. Είναι δύσκολο να καταστήσεις μια τραγωδία τέτοιου βεληνεκούς έργο καθ’ όλα σύγχρονο και να επαναδιατυπώσεις απαρχαιωμένες αξίες, ήθη και αντιλήψεις τοποθετώντας τες με τέτοιο αβίαστο τρόπο στο σήμερα. Είναι πιο δύσκολο ακόμη να πλάσεις από την αρχή τέτοιους ρόλους και να τους φέρεις σε επικοινωνία με το σήμερα. Σίγουρα δυσκολότερο από το να τους παρουσιάσεις σαν ένα «νεκροταφείο φυλών».
Θα κλείσω με τα λόγια του Θέμη Μουμουλίδη από συνέντευξη που έδωσε στη στην εφημερίδα Real News, τα οποία πιστεύω πως θα πρέπει να μας προβληματίσουν: "Ο Κρέων υπάρχει και σήμερα – και δεν υπαινίσσομαι κανέναν Έλληνα πρωθυπουργό, για να μην παρεξηγηθώ. Είναι αυτός που ζει στο δικό του βασίλειο και δεν συνομιλεί με την Αντιγόνη. Αυτός που αποφασίζει για τη δική μου τύχη, για τις τύχες των λαών, χωρίς να τους ρωτάει".
Ποιος καθορίζει πραγματικά την τύχη μας; Ποιος άλλος από 'μας τους ίδιους;
Συντελεστές
Μετάφραση: Παναγιώτα Πανταζή
Σκηνοθεσία: Θέμης Μουμουλίδης
Μουσική: Σταύρος Γασπαράτος
Σκηνικό-κοστούμια: Παναγιώτα Κοκκορού
Επιμέλεια κίνησης: Έλενα Γεροδήμου
Σχεδιασμός ήχου: Γιάννης Λαμπρόπουλος
Φωτισμοί: Ηλίας Μπέλμπας
Ερμηνεύουν οι ηθοποιοί: Νικήτας Τσακίρογλου, Ιωάννα Παππά, Σταύρος Ζαλμάς, Νίκος Αρβανίτης, Λουκία Μιχαλοπούλου, Μαρούσκα Παναγιωτοπούλου, Χρήστος Πλαίνης, Κώστας Βελέτζας, Γιώργος Παπαπαύλου, Μάνος Καρατζογιάννης, Γιώργος Νούσης
Μύθος και πραγματικότητα
Η Αντιγόνη παραβαίνοντας την απαγόρευση της πόλης, αφού έθαψε τον Πολυνείκη, πιάστηκε επ’ αυτοφώρω και θανατώθηκε, αφού ο Κρέων την έκλεισε σε υπόγειο θάλαμο. Ο Αίμων, υποφέροντας εξαιτίας του έρωτά του προς αυτή, αυτοκτόνησε με μαχαίρι. Για τον θάνατό του και η μάνα του Ευρυδίκη αυτοκτόνησε. Το δράμα έχει ως σκηνικό τη Θήβα της Βοιωτίας και ο χορός αποτελείται από ντόπιους γέροντες, ενώ τον πρόλογο κάνει η Αντιγόνη. Η δράση εξελίσσεται την εποχή που βασιλεύει ο Κρέων, ο οποίος εκδίδει διαταγή να ταφεί ο Ετεοκλής με τιμές, ενώ το σώμα του Πολυνείκη να μείνει άταφο, βορά στα σκυλιά και τα όρνια, γιατί θέλησε να προδώσει την πατρίδα του. Από το σημείο αυτό αρχίζει η υπόθεση της τραγωδίας.
Ο Σοφοκλής στην "Αντιγόνη" επεξεργάζεται την ηθική των νόμων, έστω κι αν αυτό σημαίνει αντίσταση κατά των ανθρώπινων νόμων με τίμημα το θάνατο. Ο Κρέων είναι παντοδύναμος τύραννος. Ο Αίμων υποστηρίζει τη δύναμη του λαού και είναι εναντίον της παντοδυναμίας του πατέρα του. Ο Κρέων όμως επιμένει να τιμωρήσει όποιον καταπατεί τους νόμους και εδώ την Αντιγόνη που αψήφησε την εντολή του και κήδεψε τον αδερφό της. Εκτός αυτού ο ποιητής θέτει το ερώτημα αν οι «αιώνιοι» θεσμοί γίνονται τίμημα στο βωμό των μικροπολιτικών ενδιαφερόντων. Ο πολίτης, κατά το Σοφοκλή, έχει θέληση ελεύθερη, τιμάει όμως τους θεούς και τα έθιμα. Ο Κρέων τιμωρείται από τους θεούς με το χαμό της οικογένειάς του.
Η παράσταση: από το γεγονός στη μεταφορά
Ο Θέμης Μουμουλίδης συνέλαβε το έργο σαν μια πανοραμική θέαση του σύγχρονου πολιτικού γίγνεσθαι. Και από αυτή την άποψη, η παράσταση λειτούργησε ως ένα πολιτικό αντανακλαστικό της εποχής μας. Μ’ ένα είδος αντιστικτικού προτύπου, εμπλουτίστηκε από συνδυασμούς ιδεών, που δημιουργούν ένα δευτερεύον αποτέλεσμα του εγχειρήματος, μία ιδιάζουσα αντίληψη του έργου: το έργο διασκευάστηκε για τις σκηνικές συνθήκες, που είναι διαφορετικές απ’ αυτές που είχε υπόψη του ο ποιητής. Μέσα σ’ αυτό το νέο πλαίσιο, τόσο το ύφος της παράστασης, όσο και το σκηνικό της, η κινησιολογία των ηθοποιών, η μουσική και τα κοστούμια μεταφυτεύτηκαν και μπολιάστηκαν στα σπλάχνα ενός νέου εδάφους. Η σύλληψη ενός μοντέρνου-μινιμαλιστικού-κυβιστικού σκηνικού, η κινηματογραφική μουσική του Σταύρου Γασπαράτου με την έλλειψη χορικών, το μαύρο του πένθους στα κοστούμια, δεν ξένισαν, αλλά απογείωσαν την παράσταση, την μετέπλασαν και ανέδειξαν τη διαχρονικότητα των πολιτικών μηνυμάτων αυτού του σοφόκλειου έργου.
Χαρακτήρες και ερμηνείες
Ο Νικήτας Τσακίρογλου όχι μόνο ενσάρκωσε τη δύναμη της πολιτικής εξουσίας, αλλά ήταν και η δύναμη της παράστασης. Στην όψη του δεν έβλεπες τόσο τον παντοδύναμο τύραννο του Σοφοκλή (κάτι που θα ήταν εύκολο), όσο τον αλαζόνα αρχηγό ενός κράτους που θεωρούσε πως μόνο οι δικές του αποφάσεις δεν επιδέχονται ελέγχου και έχουν κύρος, αψηφώντας την ηθική και την παντοδυναμία των θεών. Απέδωσε τον Κρέοντα στην πολυδιάστατη εκδοχή του, δηλαδή όχι μόνο στον μισητό-σκληρό άρχοντα, αλλά πολύ περισσότερο στον άφρονα πολιτικό, που σου προκαλεί οίκτο και έλεος στη συνέχεια. Η αριστοτεχνική δυναμική της κινησιολογίας και της φωνής του (με εξαίρεση ελάχιστα σημεία στην ακουστική) ενέπνεε το κύρος του ηθοποιού. Από την άλλη, η Ιωάννα Παππά, αν και προσέφερε μία τίμια ερμηνεία στο ρόλο της Αντιγόνης με την τραγική και χαρακτηριστική της φωνή και την αέρινη κίνησή της, δε με ικανοποίησε προσωπικά. Ωστόσο, είναι λάθος και αβάσιμο να καταλήξουμε κατευθείαν σ’ ένα συμπέρασμα. Μπορούμε όμως να δώσουμε μια ερμηνεία, με βάση τη σύλληψη του έργου. Ο στόχος της παράστασης ήταν όχι η ανάδειξη της τραγικότητας της Αντιγόνης -που φέρει και τον τίτλο του έργου-, αλλά η γόνιμη συνομιλία του θεατή με τον πολιτικό σοφόκλειο λόγο και τον τρόπο που αντιδρά ο πολίτης σ’ αυτόν -αν αντιδρά-. Έτσι δικαιολογείται και η συγκεκριμένη ερμηνεία.
Η Λουκία Μιχαλοπούλου στάθηκε με αξιοπρέπεια στο ρόλο της Ισμήνης, η οποία διχάζεται ανάμεσα στην αδελφική αγάπη και στο φόβο της ανυπακοής απέναντι στους νόμους. Τα προφητικά λόγια του Νίκου Αρβανίτη, ως μάντη Τειρεσία, είχαν την πρέπουσα βαρύτητα, ενώ ο Σταύρος Ζαλμάς -τόσο στο ρόλο του φύλακα όσο και στο ρόλο του αγγελιοφόρου- αναδείχθηκε σε μία κωμικοτραγική φιγούρα και απέδωσε με τρόπο απροκάλυπτο τη φύση της εξουσίας. Ο χορός αποτελούνταν από 6 Θηβαίους πολίτες (5 άντρες και 1 γυναίκα), που εναλλάσσονταν με βάση τη σκηνοθετική γραμμή και σε άλλους ρόλους. Φορούσαν μαύρα κοστούμια και κρατούσαν σημειωματάρια, θέλοντας να δείξουν προφανώς τη μαζοποιημένη και άκριτη υποδούλωση του λαού απέναντι στη λογική της εξουσίας. Αξίζει να σημειωθεί πως με την έλλειψη τραγουδιού από τον χορό (με εξαίρεση το εμβληματικό τραγούδι του Έρωτα που νικά τα πάντα), η τραγωδία έχασε κάτι από το κύρος της.
Συμπερασματικά, αν θέλαμε να βρούμε κάποιες αδυναμίες στην παράσταση, αυτές θα ήταν δυο. Η μία ήταν η απουσία της σκηνής όπου η Αντιγόνη πεθαίνει και ο Αίμων μαχαιρώνεται εξαιτίας του έρωτά του προς αυτή, η οποία αποτελεί εμβληματική σκηνή του έργου. Παρ’ όλα αυτά, δικαιολογείται η απόκρυψή της στην προσπάθεια αποφυγής οποιασδήποτε υπερβολής και στην ανάδειξη μιας διαχρονικής αντίληψης του μύθου. Η δεύτερη είναι η απουσία του τραγουδιού από το χορό -όπως προανέφερα-, αλλά κι αυτή εξηγείται για τους ίδιους λόγους. Είναι δύσκολο να καταστήσεις μια τραγωδία τέτοιου βεληνεκούς έργο καθ’ όλα σύγχρονο και να επαναδιατυπώσεις απαρχαιωμένες αξίες, ήθη και αντιλήψεις τοποθετώντας τες με τέτοιο αβίαστο τρόπο στο σήμερα. Είναι πιο δύσκολο ακόμη να πλάσεις από την αρχή τέτοιους ρόλους και να τους φέρεις σε επικοινωνία με το σήμερα. Σίγουρα δυσκολότερο από το να τους παρουσιάσεις σαν ένα «νεκροταφείο φυλών».
Θα κλείσω με τα λόγια του Θέμη Μουμουλίδη από συνέντευξη που έδωσε στη στην εφημερίδα Real News, τα οποία πιστεύω πως θα πρέπει να μας προβληματίσουν: "Ο Κρέων υπάρχει και σήμερα – και δεν υπαινίσσομαι κανέναν Έλληνα πρωθυπουργό, για να μην παρεξηγηθώ. Είναι αυτός που ζει στο δικό του βασίλειο και δεν συνομιλεί με την Αντιγόνη. Αυτός που αποφασίζει για τη δική μου τύχη, για τις τύχες των λαών, χωρίς να τους ρωτάει".
Ποιος καθορίζει πραγματικά την τύχη μας; Ποιος άλλος από 'μας τους ίδιους;
Συντελεστές
Μετάφραση: Παναγιώτα Πανταζή
Σκηνοθεσία: Θέμης Μουμουλίδης
Μουσική: Σταύρος Γασπαράτος
Σκηνικό-κοστούμια: Παναγιώτα Κοκκορού
Επιμέλεια κίνησης: Έλενα Γεροδήμου
Σχεδιασμός ήχου: Γιάννης Λαμπρόπουλος
Φωτισμοί: Ηλίας Μπέλμπας
Ερμηνεύουν οι ηθοποιοί: Νικήτας Τσακίρογλου, Ιωάννα Παππά, Σταύρος Ζαλμάς, Νίκος Αρβανίτης, Λουκία Μιχαλοπούλου, Μαρούσκα Παναγιωτοπούλου, Χρήστος Πλαίνης, Κώστας Βελέτζας, Γιώργος Παπαπαύλου, Μάνος Καρατζογιάννης, Γιώργος Νούσης