Μέσα στις επόμενες εβδομάδες θα κυκλοφορήσει το νέο βιβλίο του Νορβηγού συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων Jo Nesbø, το ενδέκατο στη σειρά των περιπετειών του επιθεωρητή Χάρι Χόλε, και οι απανταχού φαν του βρίσκονται σε αναβρασμό. Το βιβλίο θα μεταφραστεί από τα νορβηγικά σε δεκάδες γλώσσες ανά τον κόσμο. Στην Ελλάδα, μάλιστα, «Η Δίψα» θα κυκλοφορήσει στις 7 Απριλίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο σε μετάφραση της Κρυστάλλης Γλυνιαδάκη, όταν στο Ηνωμένο Βασίλειο οι αναγνώστες αναμένεται να περιμένουν ως τις 20 Απριλίου, στις Η.Π.Α. ως τις 9 Μαΐου, στη Γαλλία ως τις 27 Ιουνίου και στη Γερμανία ως τις 15 Σεπτεμβρίου. Μόνο στα ισπανικά θα κυκλοφορήσει νωρίτερα στις 23 Μαρτίου. Με αυτή την ευκαιρία, θα ρίξουμε μια ματιά στη συγγραφική τέχνη του Nesbø, τα βιβλία του οποίου θα μας συντροφεύσουν στα δύο προσεχή άρθρα του «Βιβλιο-soundtrack».Η υπόθεση
Είναι κάπως ουτοπικό να περιμένει κανείς να εντυπωσιαστεί από την υπόθεση και την πλοκή σε ένα σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα. Οι βάσεις του είδους έχουν τεθεί εδώ και πολλές δεκαετίες και ελάχιστοι τολμηροί επιχειρούν καινοτομίες. Ας μη λησμονούμε, άλλωστε, ότι η αστυνομική λογοτεχνία είναι ως επί το πλείστον εμπορική, τροφοδοτώντας την αγορά βιβλίων με ευπώλητα. Ο κίνδυνος της εκδοτικής αποτυχίας είναι πάντοτε ορατός, αν απογοητευτούν οι κριτικοί και πολύ περισσότερο οι αναγνώστες.
Ακριβώς λόγω των πολλών κλισέ που αναπόφευκτα θα τρυπώσουν σε μια αστυνομική ιστορία, τις περισσότερες φορές οι συγγραφείς επιλέγουν να θέσουν το στίγμα τους με κάποιον άλλο τρόπο, ώστε να ξεχωρίσουν από το «σωρό». Ο Nesbø έχει επιλέξει τη βία, την ωμή βία τις περισσότερες φορές, γεγονός που έχει κατηγορηθεί από ορισμένους (δείτε για παράδειγμα εδώ). Οι περιγραφές των εγκλημάτων είναι σαδιστικά αναλυτικές. Αν αναζητούσαμε το κινηματογραφικό ανάλογο θα το βρίσκαμε συχνότερα στο “Saw” και σπανιότερα στη «Σιωπή των Αμνών». Η βία είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της σκανδιναβικής λογοτεχνίας, ιδιαίτερα της μυθοπλασία και της λογοτεχνίας του φανταστικού, σε αντίθεση με τις σπαζοκεφαλιές των βρετανικών δημιουργιών, τα ψυχογραφήματα των αμερικάνικων και των κεντροευρωπαϊκών και την «ελαφρότητα» των μεσογειακών. Το ερώτημα που μένει να απαντηθεί είναι κατά πόσον αυτή η βία είναι δικαιολογημένη στο πλαίσιο της ιστορίας. Επιτελεί στ’ αλήθεια κάποια λειτουργία; Αγγίζει την ενσυναίσθηση του αναγνώστη; Δημιουργεί συναισθήματα συμπόνοιας και οίκτου ή είναι απλώς μια επιτηδευμένη επίδειξη διαστροφής που παραδίδεται για να γιγαντωθεί στην καλπάζουσα φαντασία του αναγνωστικού κοινού; Τείνω περισσότερο προς το δεύτερο, αλλά δεν μπορώ να ψέξω τον Nesbø για την επιλογή του. Άλλωστε, οι περιγραφές είναι το δυνατό του σημείο και ενδεχομένως το πιο ζωντανό κομμάτι στις ιστορίες του (σχήμα ελαφρώς ... οξύμωρο, μιας που τις περισσότερες φορές αφορούν βασανισμούς και δολοφονίες).Ένα ακόμα στοιχείο που ξεχωρίζει το Nesbø από συγγραφείς της γενιάς του είναι ο τρόπος που εμπλουτίζει τις ιστορίες του με στοιχεία από τα ταξίδια και τις εμπειρίες του. Στήνει έναν χάρτη με ακτίνα δράσης από το Όσλο και την Ταϊλάνδη ως το Κονγκό και την Αυστραλία και δανείζεται χαρακτηριστικά των πολιτισμών τα οποία αναπλάθει για τις ανάγκες της ιστορίας του. Δυστυχώς δεν επιτυγχάνει πάντα το αρμονικό συνταίριασμα ανάμεσά τους και ορισμένες φορές ο πολυποίκιλος καμβάς του μοιάζει περισσότερο με αίθουσα ενός αποτυχημένου λαογραφικού μουσείου χωρίς ελεύθερη είσοδο.
Η αφήγηση
Αν η υπόθεση και η πλοκή σε ένα σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα δεν μπορούν να αποτελέσουν ασφαλές κριτήριο αξιολόγησης λόγω της έλλειψης καινοτομίας, δεν ισχύει το ίδιο για την αφήγηση της ιστορίας. Η ανάπτυξη τεχνικών μη γραμμικής αφήγησης είναι παλιά όσο κι η λογοτεχνία. Μπορεί ένας δεξιοτέχνης συγγραφέας να μην έχει κάτι πρωτότυπο να διηγηθεί, αλλά να το προσεγγίσει με τέτοιο τρόπο που να εξάψει το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Ας ορίσουμε την «αφηγηματική ευθεία» κάθε ήρωα μιας ιστορίας, η οποία καθορίζεται από το χαρακτήρα του, τη γνώση του επί των πεπραγμένων (ανάλογα με τη θέση του και τις συγκυρίες) και τις ίδιες του τις πράξεις. Στον πιο συνηθισμένο τρόπο γραμμικής αφήγησης «προς τα εμπρός» ο αναγνώστης ακολουθεί την αφηγηματική ευθεία ενός κεντρικού ήρωα, του πρωταγωνιστή της ιστορίας. Αυξάνοντας το βαθμό πολυπλοκότητας, μπορεί να προσφέρονται στον αναγνώστη στοιχεία που αφορούν τις γνώσεις ή τις πράξεις και άλλων δευτερευόντων ηρώων, ώστε αυτός να είναι σε θέση να γνωρίζει περισσότερα από τον πρωταγωνιστή και να προσπαθήσει να εκτιμήσει, να προβλέψει ή να δικαιολογήσει την εξέλιξη της δικής του αφηγηματικής ευθείας. Στις ιστορίες του Nesbø ο αναγνώστης εξαναγκάζεται να αλλάζει διαρκώς αφηγηματική ευθεία, γεγονός που προκαλεί σύγχυση και μπλέκει τη δική του γνώση με αυτή των πρωταγωνιστών.Ο Alfred Hitchcock έδινε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη διαφορά μεταξύ των εννοιών “mystery” και “suspense” (δεν επιχειρώ μετάφραση γιατί θα διαστρεβλώσει το νόημα). Ο Jo Nesbø, δεδομένα, δεν κάνει ούτε “mystery” ούτε “suspense”. Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι δεν κάνει ούτε κλασικό “whodunit/whodunnit”, δηλαδή να στήσει μια ιστορία στην οποία οι αναγνώστες μπορούν να συμμετέχουν στη διαδικασία εύρεσης του ενόχου ή αθώωσης κάποιου κατηγορούμενου. Για την ακρίβεια, οι ιστορίες του έχουν ένα χαρακτήρα παιχνιδιού, το οποίο συχνά φτάνει στα όρια της κοροϊδίας -αν όχι τα ξεπερνά. Ο Nesbø στήνει διαρκώς παγίδες στον αναγνώστη, τον κάνει να πιστεύει ότι έχει όλα τα δεδομένα για να επιλύσει το γρίφο, καθώς λόγω της ιδιότυπης γνώσης που έχει ο αναγνώστης (μέσω της διαδικασίας που περιγράφηκε παραπάνω) μπορεί να θεωρήσει λανθασμένα ότι γνωρίζει περισσότερα από τους πρωταγωνιστές (ένα είδος ... ανεστραμμένης τραγικής ειρωνείας). Ωστόσο, την τελευταία στιγμή ο συγγραφέας τού αποκαλύπτει ένα στοιχείο που του είχε εσκεμμένα αποκρύψει (όχι πάντως πάντα τεχνηέντως). Και τελικώς ο αναγνώστης καταλήγει να νιώθει κάπως έτσι.
Από μόνο του το γεγονός αυτό δεν θα ήταν κατακριτέο, αν το συγκεκριμένο σχήμα «Αυτός είναι ο ένοχος»/«Υπάρχει ένα νέο στοιχείο»/«Τελικά δεν είναι αυτός ο ένοχος» δεν επαναλαμβανόταν με τόσο εκνευριστική συχνότητα ακόμα και κατά τη διάρκεια της ίδιας ιστορίας. Μια στιγμή όμως. Δεν είναι αναμενόμενη μια ανάλογη διαδικασία στις αστυνομικές έρευνες; Όχι ακριβώς. Η αλληλουχία γεγονότων που οδηγούν (αν όχι εξαναγκάζουν) τον αναγνώστη στην σιγουριά για την ενοχή κάποιου δεν είναι κοινή με την αφηγηματική ευθεία κανενός από τους κύριους χαρακτήρες της ιστορίας του. Και αυτό σχετίζεται με τον τρόπο αφήγησης. Στον κόσμο του Nesbø ο αναγνώστης δεν βιώνει την ιστορία μέσα από τα μάτια ενός συγκεκριμένου χαρακτήρα, ούτε καν του Χάρι Χόλε που είναι ο βασικός πρωταγωνιστής του. Και κάπως έτσι, ο αναγνώστης βρίσκεται εγκλωβισμένος στον φαύλο κύκλο της προβληματικής αφήγησης του Nesbø.
Διαβάστε το δεύτερο μέρος της «αποδόμησης» του Jo Nesbø με ιστορίες περί σεξισμού και άλλων τινών.