Την περασμένη Τετάρτη 5 Αυγούστου ανακοινώθηκε ότι ο σύγχρονος ρεμπέτης Αγάθωνας Ιακωβίδης πέθανε ξαφνικά στον ύπνο του από έμφραγμα. Ο Αγάθωνας αποτελούσε σταθερή αξία στις επανεκτελέσεις γνωστών -αλλά και άγνωστων- ρεμπέτικων και δημοτικών τραγουδιών. Η καριέρα του αποτελούσε μια νοητή σύνδεση από τον άγριο μα τόσο γοητευτικό μουσικό κόσμο του πρώτου μισού του 20ού αιώνα μέχρι το σήμερα. Δυστυχώς, δεν είχα την τύχη να τον παρακολουθήσω ζωντανά, παρά μόνο μέσα από τηλεοπτικές του εμφανίσεις. Παρόλα αυτά, θεωρώ ότι η παρακαταθήκη που αφήνει πίσω του είναι εξαιρετικά σημαντική και οφείλουμε να τη διαφυλάξουμε.
Οι σπάνιες πρωτότυπες ηχογραφήσεις ρεμπέτικων τραγουδιών είναι συνήθως χαμηλής ποιότητας, αν και υψηλής ιστορικής και συναισθηματικής αξίας. Ωστόσο, η επιβίωση των συγκεκριμένων τραγουδιών στον χρόνο μπορεί να διασφαλιστεί μόνο μέσω νεώτερων ηχογραφήσεων που προσπαθούν κατά το δυνατό να τις αναβιώσουν.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Αγάθωνα. Φαντάζομαι ότι πολλοί τον θυμούνται κυρίως από την συμμετοχή του στη Eurovision του 2013 στη Σουηδία μαζί με τους Κόζα Μόστρα με το τραγούδι "Alcohol Is Free" (το οποίο μάλιστα έλαβε την άκρως τιμητική 6η θέση).
Όμως, κατά τη γνώμη μου, ένα από τα ωραιότερα τραγούδια που τραγούδησε ο Αγάθωνας ήταν το «Πέντε μάγκες στον Περαία», ίσως η γνωστότερη σύνθεση του Γιοβάν Τσαούς. Ακούστε το εδώ σε μια ηχογράφηση από το 1936. Όπως έγραψα και πριν, ηχογράφηση υψηλής ιστορικής και συναισθηματικής αξίας μεν, χαμηλής ποιότητας δε.
Και τώρα ακούστε την ηχογράφηση του Αγάθωνα Ιακωβίδη.
Ίσως αυτό το τραγούδι να αποκαλύπτει πολύ περισσότερα για τη σύνδεση του ρεμπέτικου με το σήμερα απ' όσα μπορώ να συζητήσω σε αυτό το κείμενο. Λαϊκή γλώσσα της πιάτσας που συχνά φτάνει στο υβρεολόγιο, ιστορίες για ανθρώπους που θα χαρακτηρίζαμε σήμερα «του περιθωρίου». Βία, ναρκωτικά, μικρά και μεγαλύτερα εγκλήματα. Συχνά θεωρείται λανθασμένα από την Αστυνομία Σκέψης ότι η αναπαραγωγή του ρεμπέτικου νομιμοποιεί ή ακόμα και ηρωοποιεί συμπεριφορές που κρίνονται παραβατικές με βάση τα σημερινά κριτήρια. Ωστόσο, πέραν της αναντίρρητης μουσικής του αξίας, το ρεμπέτικο διέθετε και κοινωνικά στοιχεία, πρωτοποριακά για την εποχή του, όπως για παράδειγμα η αναβαθμισμένη θέση της γυναίκας.
Αξίζει να δείτε τη σχετική εκδήλωση του ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος με θέμα «Η Ιστορία του Ρεμπέτικου» από τη σειρά εκδηλώσεων «ΔΙΑΛΟΓΟΙ» που πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2019 στη Σύρο, γενέτειρα του Μάρκου Βαμβακάρη. Στη συζήτηση συμμετείχαν οι Δημήτρης Μυστακίδης, μουσικός και Ε.ΔΙ.Π Σχολής Μουσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Γιώργος Κοκκώνης, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Κάρολος και Τάνυα-Βεανούς Τσακιριάν, οργανοποιοί.
Ας αναγνωρίσουμε ότι τα ρεμπέτικα είναι στην πλειοψηφία τους «τραγούδια θλιβερά από της καρδιάς τα βάθη» που αφορούν άλλες εποχές. Μπορείς άραγε να κάνεις κέφι με αυτά; Όχι, όπως έχουμε συνηθίσει να αντιλαμβανόμαστε το «κέφι» στις μέρες μας. Όμως, μιλούν για ντέρτια και καημούς που μπορούν να βρουν αντίστοιχα στη σημερινή κοινωνία, κυρίως σε ό,τι έχει να κάνει με κοινωνικές και ταξικές ανισότητες. Το ρεμπέτικο είναι μια κραυγή αγωνίας από τους φτωχοδιάβολους και τους απόκληρους της κοινωνίας, που δεν ονειρεύονται απαραίτητα πλούτη, αλλά διψούν για αξιοπρέπεια.
Ένα στοιχείο που θεωρώ ότι καθιστά το ρεμπέτικο εν δυνάμει μη ελκυστικό για μερίδα του νέου ακροατηρίου είναι ότι δίνει έμφαση στη σύνδεση της ελληνικής παράδοσης με την Ανατολή. Το ιστορικό «ανήκομεν εις την Δύσιν» χαράσσει ξεκάθαρα την πολιτική στρατηγική από τη Μεταπολίτευση και μετά, ωστόσο αμφιβάλλω, αν ο λαός είναι έτοιμος να αποτινάξει συνειδητά και καθ’ ολοκληρίαν τα τόσο ξεχωριστά χαρακτηριστικά του που είναι αποτέλεσμα ζυμώσεων αιώνων με τον Οθωμανό κατακτητή και τους μουσουλμάνους γείτονές μας. Στα μαθήματα Ιστορίας και Γλώσσας μάς αρέσει να παπαγαλίζουμε πόσο επηρεάστηκαν οι Ρωμαίοι από τους αρχαίους Έλληνες και πως οι σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες έχουν τόσες ελληνικές λέξεις. Πόσο συχνά, όμως, αναγνωρίζουμε πόσο επηρεαστήκαμε εμείς από τον οθωμανικό πολιτισμό (ας μην πάμε μακριά, τσεκάρετε απλώς το εβδομαδιαίο πρόγραμμα στην κουζίνα σας) και πόσες τουρκικές και αραβικές λέξεις βρίσκονται στο δικό μας λεξιλόγιο;
Το ρεμπέτικο θα επιβιώσει. Η κάθε γενιά το προσλαμβάνει διαφορετικά και – αισιοδοξώ ότι – θα το εντάσσει με διαφορετικό τρόπο στα ακούσματά της. Για παράδειγμα, διασκευές (π.χ. Imam Baildi, Μαρίνα Σάττι, Christian Ronig, Δημήτρης Μυστακίδης) αλλά και νέες μοντέρνες δημιουργίες (π.χ. Social Waste, Εισβολέας) μπορούν να εξυπηρετούν τους δικούς τους σκοπούς για κάτι φρέσκο, εύπεπτο και πιο κοντά στους ήχους της εποχής, διατηρώντας σεβασμό προς το είδος.
Ελπίζω μόνο ότι η πρωτότυπη ηχογράφηση καθώς και η εκτέλεση και ενορχήστρωση όσο το δυνατόν πιο κοντά στην αρχική θα παραμένουν πάντα μέσα στις πρώτες επιλογές. Όχι μοιρολατρικά και μηρυκαστικά. Σημασία έχει τα ρεμπέτικα να μένουν ζωντανά και σε μια εκδοχή όσο πιο κοντά στην αρχική τους, έστω και αν είναι μόνο σε κάποια κουτούκια και σε μη δημοφιλείς ζώνες της -κρατικής- τηλεόρασης. Άλλωστε, πες μου πώς θα βάλεις άραγε μπιτ στο «κλαίνε τα πουλιά για αέρα και τα δέντρα για νερό»;
Και πού ξέρεις. Μια στο τόσο, κάθε που φεύγει ένας μάγκας, ίσως να έρχεται ένας νέος μάγκας και να γράφει κάτι τέτοιο.
Όταν φεύγει ένας μάγκας, ο ουρανός ανοίγει για να περάσει,
ν' ανεβεί του παραδείσου το σκαλί μια βαθιά ψυχή.
Ο Λεωνίδας Μπαλάφας έγραψε το τραγούδι του «Όταν φεύγει ένας μάγκας» για τον θάνατο του Στέλιου Βαμβακάρη τον Ιούνιο του 2019.
* Η εικόνα εξωφύλλου προέρχεται από την ταινία "Markos - The Film" του Thomas Kunstler για τον Μάρκο Βαμβακάρη. Πηγή