Πώς ακούνε μουσική οι εξωγήινοι;

Να εξηγηθώ ευθύς εξ αρχής. Σε αυτό το κείμενο δεν θα δοθεί απάντηση στο ερώτημα του τίτλου, ούτε φυσικά στο ερώτημα που κρύβεται πίσω του, αν δηλαδή υπάρχουν εξωγήινοι. Ωστόσο, ο τίτλος κάθε άλλο παρά προβοκατόρικος είναι. Πάμε βήμα βήμα να τον εξερευνήσουμε.

 

Η σύντομη απάντηση είναι «δεν ξέρουμε». Αν κάποιος απαντήσει οτιδήποτε διαφορετικό χωρίς να χρησιμοποιήσει ρήματα, όπως «υποθέτω», «φαντάζομαι», «ελπίζω», «πιστεύω», μην του ξαναμιλήσετε. Υπάρχουν πολύ σοβαρότερα πράγματα για να ασχοληθούμε από το να προσπαθούμε να αποδομούμε θεωρίες συνωμοσίας.

Φυσικά η εκτενής απάντηση είναι ελαφρώς πιο σύνθετη. Η ανακάλυψη πλήθους γαλαξιών, καθένας εκ των οποίων περιέχει δισεκατομμύρια ή και τρισεκατομμύρια άστρα, οδήγησε τον άνθρωπο - ή έστω τον φιλόσοφο ή τον επιστήμονα μέσα του – να αναθεωρήσει ριζικά τη θέση του στο σύμπαν. Τα τρισεκατομμύρια άστρα έχουν συγκριθεί με τους κόκκους άμμου όλων των ωκεανών της Γης. Σίγουρα η σύγκριση βοηθάει, αλλά και πάλι αμφιβάλλω, αν καταφέρουμε ποτέ να αντιληφθούμε την ουσία τόσο μεγάλων αριθμών, ακόμα και αν απέχουν πολύ από το άπειρο.

 

Σχετικά πρόσφατα στην ανθρώπινη ιστορία, λίγο πριν μπούμε στα θρυλικά '90s ανακαλύφθηκαν οι πρώτοι εξωπλανήτες, δηλαδή πλανήτες που περιστρέφονται γύρω από άστρα εκτός του Ήλιου μας, συγκροτώντας διαφορετικά ηλιακά συστήματα. Κάθε άστρο από τα τρισεκατομμύρια που υπάρχουν εκτιμάται ότι έχει τουλάχιστον έναν πλανήτη. Ορισμένοι από αυτούς τους πλανήτες βρίσκονται πολύ κοντά ή πολύ μακριά από το άστρο τους, γεγονός που καθιστά απαγορευτική - ή έστω μη πιθανή - την ύπαρξη νερού σε υγρή μορφή στην επιφάνειά τους. Και επειδή θεωρούμε το νερό απαραίτητο για την ύπαρξη ζωής, κατατάσσουμε αυτούς τους πλανήτες ως μη κατοικήσιμους και συνεχίζουμε την αναζήτησή μας.

Ακόμα και αν ισχυριστούμε ότι μόνο μία μορφή ζωής - η δική μας - είναι δυνατή στο σύμπαν, θα πρέπει να υπάρχουν πολλοί πλανήτες στην κατάλληλη απόσταση από το άστρο τους, με νερό σε υγρή μορφή στην επιφάνειά τους, με ατμόσφαιρα και βαρύτητα κοντά σε αυτές της Γης. Τουλάχιστον αυτό επιτάσσει ο νόμος των μεγάλων αριθμών που μάθαμε στο σχολείο. Θα πρέπει να υπάρχουν πολλοί πλανήτες που να μοιάζουν με τη Γη. Οπότε, στατιστικά, θα πρέπει όχι μόνο να υπάρχουν εξωγήινοι, αλλά και να μας μοιάζουν. Όμως, πόσοι ακριβώς τέτοιοι πλανήτες υπάρχουν; Το «πολλοί» δεν αρκεί. Ούτε το «αμέτρητοι», ούτε το «άπειροι», που για τους μαθηματικούς έχουν κυριολεκτικές σημασίες. Η απάντηση και σε αυτό το ερώτημα είναι «δεν ξέρουμε». Οπότε, δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε με ακρίβεια κανένα στατιστικό εργαλείο. Τουλάχιστον όχι πριν κάνουμε τα μαθηματικά περίπλοκα και κάθε άλλο παρά διαισθητικά.

Κάθε φορά που ανακαλύπτουμε κάποιον πλανήτη στην κατοικήσιμη ζώνη του άστρου του θα πρόκειται για «μεγάλα νέα», μέχρι η τεχνολογία να μας επιτρέψει να τους ανακαλύπτουμε μαζικά. Τα νέα επίγεια και διαστημικά τηλεσκόπια που αναμένεται να τεθούν σε λειτουργία μέσα στη δεκαετία που διανύουμε θα μας ανοίξουν ακόμα περισσότερο τα μάτια προς αυτήν την κατεύθυνση.

Αφού αποφεύγω, λοιπόν, να απαντήσω με σαφήνεια, αν υπάρχουν εξωγήινοι, για τις ανάγκες αυτού του κειμένου παίρνω ως δεδομένο ότι υπάρχουν. Σας παραπέμπω στο βίντεο του καναλιού Astronio για το παράδοξο του Fermi, αν θέλετε να αρχίσετε να ξύνετε την επιφάνεια του θέματος.

Υπόθεση: Σε κάποιον γαλαξία, κάπου μακριά, σε κάποιον πλανήτη που περιστρέφεται γύρω από κάποιο άστρο υπάρχουν εξωγήινοι.

Στο κενό του διαστήματος δεν υπάρχει ήχος. Για την ακρίβεια, αυτό που αποκαλούμε «ήχο» είναι ένα κύμα που διαδίδεται μέσω δονήσεων των μορίων και των ατόμων ενός υλικού, όπως ο αέρας και το νερό. Και εδώ να ανοίξω μια μικρή παρένθεση για τη συνειδητοποίηση ότι οι λέξεις «σύμπαν» και «διάστημα» περιγράφουν δύο διαφορετικές έννοιες. Αφού, λοιπόν, στο διάστημα δεν υπάρχει κανένα υλικό, δεν υπάρχει και ήχος. Δείτε ένα διασκεδαστικό πείραμα από το Πανεπιστήμιο Brunel του Λονδίνου που το επιβεβαιώνει.

 

Για να ακούνε οι αγαπημένοι μας εξωγήινοι θα πρέπει ο πλανήτης τους να έχει κάποιου είδους ατμόσφαιρα, από άζωτο, υδρογόνο, οξυγόνο, διοξείδιο του άνθρακα – δεν θα τα χαλάσουμε εκεί, εφόσον μπορούν να αναπνέουν, με όποιον εξωγήινο τρόπο μπορεί να αναπνέουν. Στη συνέχεια, οι εξωγήινοι θα πρέπει να έχουν κάποιο όργανο για να ακούνε, αντίστοιχο με το ανθρώπινο αυτί. Με (πολύ) λίγα λόγια, ο κοχλίας στο ανθρώπινο αυτί μετατρέπει τις δονήσεις του αέρα ή του νερού – τον ήχο, δηλαδή – σε ηλεκτρικά σήματα, τα οποία μεταφέρονται στον εγκέφαλο για περαιτέρω επεξεργασία. Ο κοχλίας δεν είναι παρά ένας αισθητήρας, όπως είναι ο αμφιβληστροειδής χιτώνας του ματιού, που αντίστοιχα μετατρέπει το φως σε ηλεκτρικά σήματα που μεταφέρονται στον εγκέφαλο.

Ακόμα όμως και αν οι εξωγήινοι δεν έχουν αυτιά, μπορούν να μάθουν να ακούνε! Ακριβώς όπως οι άνθρωποι δημιούργησαν συσκευές που ανιχνεύουν φως πέρα από το ορατό – για τον άνθρωπο – φάσμα (περίπου 400–700 νανόμετρα). Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι και το ανθρώπινο αυτί έχει αντίστοιχους θεμελιώδεις περιορισμούς, καθώς ανιχνεύει συχνότητες μόνο από 20 Hz έως 20 kHz. Οι άνθρωποι, ωστόσο, μπορούν να «αισθανθούν» χαμηλότερες συχνότητες, κάτι που έχετε νιώσει σε χώρους με δυνατή μουσική και ιδιαίτερα με δυνατά μπάσα. Όχι, δεν έφταιγε (μόνο) το ποτό.

Για να ανακεφαλαιώσουμε, με δεδομένο ότι ο πλανήτης τους έχει ατμόσφαιρα, οι εξωγήινοι σίγουρα θα ακούνε με κάποιον τρόπο, είτε με κάποιο όργανο που τους χάρισε η εξέλιξη, είτε με κάποια συσκευή που εφηύραν.

 

 

 

Το ανθρώπινο σώμα είναι τόσο δέκτης ήχου μέσω του αυτιού, όσο και πομπός ήχου μέσω των φωνητικών χορδών. Αυτή η αμφίδρομη λειτουργία αποτέλεσε τη βάση για να χρησιμοποιήσουμε τον ήχο – εν προκειμένω, τη φωνή που παράγουμε – για να επικοινωνούμε μεταξύ μας. Και δεν είμαστε μόνοι σε αυτό, καθώς η πλειοψηφία των ζώων επίσης βασίζει την επικοινωνία της στον ήχο. Πιο συγκεκριμένα, ισχυρίζομαι ότι δεν επιλέξαμε τον ήχο για επικοινωνία, παρά ήμασταν υποχρεωμένοι να το κάνουμε. Όσο τέλεια και αν λειτουργεί η όρασή μας, το ανθρώπινο σώμα δεν εκπέμπει ορατό φως, παρά μόνο υπέρυθρο (θερμότητα) και αυτό όχι κατά βούληση. Ορισμένα ψάρια και έντομα εκπέμπουν φως που μπορούν να δουν, γεγονός που τους επιτρέπει να χρησιμοποιούν και το φως για επικοινωνία (η λέξη κλειδί εδώ είναι βιοφωταύγεια - bioluminescence).

Αφού η επικοινωνία μέσω του ήχου ήταν μια αναγκαιότητα, τι συμβαίνει με τη μουσική; Και βασικά, τι είναι η μουσική;

Όπως κάθε μορφή τέχνης, έτσι και η μουσική αναπτύχθηκε πρωτίστως από τις ανάγκες επικοινωνίας και έκφρασης. Θα έλεγα ότι ειδικά στον σύγχρονο κόσμο συμβολίζει μια μάλλον ρομαντική πλευρά της ανθρώπινης ζωής, αυτή που πιστεύει σε ιδανικά πέρα από την επιβίωση του είδους, δημιουργεί φόρμες που καταργούν τους διαχωρισμούς που επιβάλλουν οι κοινωνικές δομές, ξεκινώντας από τη γλώσσα. Οποιοσδήποτε ορισμός για τη μουσική, συγκεκριμένα, θα περιλαμβάνει – σε κάποια σειρά – τις έννοιες της μελωδίας, του ρυθμού και της αρμονίας. Όμως συχνά οι ορισμοί δημιουργούν σύγχυση. Για παράδειγμα, μήπως η ραπ δεν είναι μουσική;

 

Επιστημονικές έρευνες αναζητούν τον ρόλο της μουσικής στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Μια από τις επικρατούσες θεωρίες είναι ότι τα μουσικά προσόντα του αρσενικού επηρέαζαν την επιτυχία προσέλκυσης του θηλυκού. Οπότε, την επόμενη φορά που θα θέλετε να αποφύγετε την ερώτηση «τι μουσική ακούς;», σας προτείνω να το ξανασκεφτείτε. Μια άλλη – εν δυνάμει συμπληρωματική – θεωρία ενοποιεί τη μουσική με τη γλώσσα, καθώς αναπτύχθηκαν παράλληλα. Σύμφωνα με το μοντέλο "musilanguage", «η μουσική προσδιορίζεται ως ήχος με συναισθηματική έννοια, ενώ η γλώσσα ως ήχος με αναφορική έννοια». Αντίστοιχες προσεγγίσεις συμφωνούν και με πιο φιλοσοφικές θεωρήσεις της μουσικής: από τον Arthur Schopenhauer που θεωρούσε την μουσική την ύψιστη μορφή τέχνης που αναπαριστά άμεσα την ίδια την ανθρώπινη βούληση, ως τον Friedrich Nietzsche, σύμφωνα με τον οποίο η μουσική είναι ένα από τα κλειδιά που ξεκλειδώνουν τα ανθρώπινα συναισθήματα. Μάλιστα, υπάρχει μια διάσημη ρήση του Nietzsche για τη μουσική που σίγουρα έχετε συναντήσει σε κάποια παραλλαγή: «χωρίς τη μουσική η ζωή θα ήταν ένα λάθος» ("Götzen-Dämmerung" 1889, ελλ. «Το λυκόφως των ειδώλων»).

Δεν έχω την τεχνική εκπαίδευση να δώσω κάποιον δόκιμο ορισμό για τη μουσική. Στο δικό μου μυαλό, μουσική είναι οποιοσδήποτε ήχος μεταφέρει κάτι περισσότερο από «χρήσιμη πληροφορία». Ίσως ακόμα, μουσική να είναι οποιοσδήποτε ήχος μεταφέρει κάτι διαφορετικό από «χρήσιμη πληροφορία». Ίσως, τέλος, μουσική να είναι ακόμα και η απουσία ήχου ή ο τρόπος απουσίας του. Μουσική είναι οποιαδήποτε «άχρηστη πληροφορία» μεταφέρεται μέσω του ήχου, «άχρηστη» για την εξέλιξη του είδους, «άχρηστη» γιατί δεν έχει σκοπό να σε προστατεύσει από κάποιον κίνδυνο, παρά να σε ψυχαγωγήσει. Και τελικά κάθε άλλο παρά «άχρηστη» αποδεικνύεται, γιατί το είδος μας έχει ευτυχώς περάσει το στάδιο που πάλευε για την επιβίωσή του. Πλέον η ανθρώπινη εξέλιξη περνάει – αν όχι καθορίζεται – από πράγματα που οι μακρινοί πρόγονοί μας θα αποκαλούσαν «άχρηστα».

Μουσική, λοιπόν, για εμένα είναι να χρησιμοποιείς τον ήχο ως μέσο επικοινωνίας συναισθημάτων. Τα λόγια του Ρωμαίου κάτω από το περβάζι της Ιουλιέτας είναι μουσική.

Μουσική είναι να χρησιμοποιείς τον ήχο ως μέσο επικοινωνίας δεδομένων. Ο ήχος από δύο μαύρες τρύπες που συγκρούονται δεν είναι μουσική για το σύμπαν. Είναι μουσική, επειδή τον έφτιαξαν και τον ακούνε οι άνθρωποι.

Η πρώτη μουσική που ακούμε ως έμβρυα είναι ο παλμός της μητέρας μας.

Η μουσική υπάρχει, επειδή εμείς την ακούμε.

 

Πώς να αντιμετωπίζουν άραγε τις παραπάνω σκέψεις οι αγαπημένοι μας εξωγήινοι; Ούτε σε αυτό το ερώτημα έχω να σας προσφέρω κάποια σίγουρη απάντηση. Τι πρωτότυπο! Αφού δεν ξέρουμε για τους εξωγήινους, ας σκεφτούμε τους υπόλοιπους έμβιους οργανισμούς στη Γη. Ορισμένα ζώα χρησιμοποιούν ηχητικά μοτίβα που θυμίζουν μουσική. Μπορούμε ακόμα και να αποκαλέσουμε ορισμένα ζώα «μουσικούς». Η ζωομουσικολογία είναι υπαρκτός τομέας έρευνας.

Τα φυτά, από την άλλη, δεν είναι ιδιαίτερα ομιλητικά από τη φύση τους. Έχει αναφερθεί ότι όταν κόβονται ή εκτίθενται σε ξηρασία, εκπέμπουν υπερηχητικά κύματα (από 20 ως 100 kHz), που οι άνθρωποι δεν μπορούμε να ακούσουμε. Ομοίως βέβαια, δεν μπορούν να τα ακούσουν τα υπόλοιπα φυτά για ευνόητους λόγους, παρά μόνο ποντίκια και πεταλούδες που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση από τα φυτά (οι επιστήμονες ανέφεραν 3-5 μέτρα). Τα φυτά μπορούν να μετατρέπουν σε ήχο τον άνεμο που φυσά ανάμεσα στα φύλλα τους. Είναι σαν να μετατρέπονται τα ίδια σε όργανο παραγωγής ήχου. Μάλιστα, ο άνθρωπος έχει αρχίσει να τα χρησιμοποιεί ως μουσικό όργανο. Κρίνετε μόνοι σας τα αποτελέσματα.

Υπόθεση: Σε κάποιον γαλαξία, κάπου μακριά, σε κάποιον πλανήτη που γυρίζει γύρω από κάποιο άστρο υπάρχουν εξωγήινοι που έχουν την αίσθηση της ακοής και χρησιμοποιούν τη μουσική ως μορφή επικοινωνίας και τέχνης.

 

 

Από την προηγούμενη συζήτηση η απάντηση πλέον βγαίνει αβίαστα. Οι εξωγήινοι ακούνε μουσική ακριβώς όπως και οι άνθρωποι. Ξεκίνησαν με ζωντανές εκτελέσεις, με συναυλίες και φεστιβάλ. Κάποια στιγμή η τεχνολογία τούς επέτρεψε να ηχογραφούν τη μουσική και να την ακούν on demand, μέσω ρολών χαρτιού ή γυαλιού, αλουμινόχαρτου, μαγνητικών κασετών, ακόμα και μέσω οπτικών δίσκων.

Στο επόμενο στάδιο της εξέλιξης οι εξωγήινοι δεν χρειάζονται καν κάποιον αισθητήρα, δεν χρειάζονται καν αυτιά. Έχουν βρει τον τρόπο να μεταδίδουν τα ηλεκτρικά σήματα απευθείας στον εγκέφαλό τους και να προσλαμβάνουν τη μουσική, να τη βιώνουν.

Αν, μάλιστα, οι εξωγήινοι δεν χρησιμοποιούν τον ήχο για επικοινωνία, αλλά - ας πούμε - το φως, τότε η δικιά τους μουσική είναι επίσης φως, κυριολεκτικά. Φανταστείτε μια εξωγήινη ντισκοτέκ με φωτορυθμικά. Φανταστείτε τον γείτονα να φωνάζει - σαν να κάνει σινιάλο αναβοσβήνοντας ένα φακό - επειδή έχετε δυνατά το φως σας και να του απαντάτε να βάλει γυαλιά ηλίου.

Αυτό το κείμενο αποτελεί ένα πείραμα. Όχι μόνο για εσάς που καταφέρατε να φτάσετε μέχρι εδώ, αλλά και για εμένα. Η συγγραφή του ξεκίνησε ως εισαγωγή για το θέμα που ήθελα πραγματικά να συζητήσω. Ωστόσο, στην πορεία ανακάλυψα πόσο σημαντικό είναι να αναπτύξουμε ένα κοινό λεξιλόγιο όρων. Σκεπτόμενος άλλους πολιτισμούς και διαφορετικές μορφές ζωής, έφτασα να αναλογίζομαι τη θέση του ανθρώπου στο σύμπαν και την πραγματική αξία της μουσικής, εν προκειμένω.

Σε αυτή τη σειρά θα ακολουθήσουν ακόμα δύο άρθρα. Καθένα θα διαβάζεται και αυτόνομα, αλλά στο τέλος θα συγκροτούν μια ενιαία νοηματική ενότητα. Στο επόμενο θα παρουσιάσουμε τους τρόπους που έχουμε μεταδώσει τη μουσική μας στους εξωγήινους και θα συζητήσουμε τις πιθανότητες να μας έχουν στείλει και αυτοί τη δική τους.

Σχετικό θέμα

Νέα

Οι άνθρωποι ακούνε μουσική περισσότερο από ποτέ διαπιστώνει η νέα έκθεση της IFPI