Η τέταρτη ταινία μεγάλου μήκους του Άγγλου Σκηνοθέτη Τζόναθαν Γκλέιζερ, είναι μια αποκάλυψη.
Και ό,τι πιο συγκλονιστικό έχω παρακολουθήσει τελευταία.
Χωρίς να δείξει ούτε μια σταγόνα αίματος ή ακραίες σκηνές βίας σε αρπάζει από το λαιμό και σε αφήνει με ένα μούδιασμα στο φινάλε.
Μια διεισδυτική ματιά στην καθημερινότητα μιας φαινομενικά συνηθισμένης οικογένειας.
Ποια όψη μπορεί να έχει ένα Τέρας; Μπορεί να έχει συναισθήματα; Τύψεις;
Ο Ρούντολφ Ες είναι ένα πραγματικό τέρας. Διοικητής του στρατοπέδου Άουσβιτς και αξιωματούχος των SS, γνωστός για τις θηριωδίες του και αδίστακτος. Ένας φράχτης χωρίζει το σπίτι του από τα κρεματόρια. Τόσο κοντά στη φρίκη θα μεγαλώσουν τα πέντε παιδιά της οικογένειας Ες. Από τη μία μεριά το κολαστήριο και από την άλλη ο τεχνητός παράδεισος. Το καθημερινό οικογενειακό πρόγραμμα περιλαμβάνει βαρκάδα στη λίμνη, πικ νικ στην εξοχή, βόλτα στο μεγάλο κήπο με τα πολύχρωμα λουλούδια, παιχνίδια, και μπάνιο στην πισίνα.
Μια τέλεια «ειδυλλιακή» εικόνα. Που επαναλαμβάνεται σχεδόν τελετουργικά.
Τα βράδια, ο στοργικός πατέρας διαβάζει παραμύθια στις κόρες του. Την ιστορία του «Χάνσελ και της Γκρέτελ». Πόσο οξύμωρο και ανατριχιαστικό ακούγεται από το δικό του στόμα αυτό το παραμύθι, την ώρα που ψάχνει νέους τρόπους να εξοντώσει μαζικά όλο και πιο πολλούς κρατουμένους;
Η σύζυγος και μητέρα της οικογένειας, Hedwig ή αλλιώς «Βασίλισσα» του Άουσβιτς, όπως αρέσει στον Ρούντολφ να την αποκαλεί, θαυμάζει τον σύζυγο της και τα κατορθώματά του και απολαμβάνει όσο τίποτα άλλο τη διαμονή της σε αυτό το σπίτι.
Έχει δημιουργήσει το ιδανικό περιβάλλον για να ζήσουν ασφαλή και υγιή τα νεότερα μέλη της οικογένειας. Με λίγα λόγια, έχει φτιάξει το σπιτικό των ονείρων της, με τα λουλούδια και τα λαχανικά της, πολλά παιδιά, και μια ήσυχη ρουτίνα, σύμφωνα με τα πρότυπα της ναζιστικής ιδεολογίας.
Μέσα και έξω από το σπίτι έχει ταλαίπωρους ανθρώπους να την υπηρετούν, παίρνει ως λάφυρα τα τελευταία πολύτιμα πράγματα των κρατουμένων και όταν κάποια στιγμή ο Ρούντολφ Ες θα αναβαθμιστεί και θα πάρει μετάθεση, αρνείται να τον ακολουθήσει, γιατί δεν υπάρχει καμία περίπτωση να ζήσουν εκείνη και τα παιδιά τους μακριά από αυτό το σπίτι. Ο Ρούντολφ θα αναγκαστεί να φύγει μόνος. Αφού πρώτα αποχαιρετήσει με λόγια λατρείας το αγαπημένο του άλογο.
Υπάρχει, όμως, κάτι στη «Ζώνη Ενδιαφέροντος» που μας υπενθυμίζει διαρκώς ότι βρισκόμαστε στο Άουσβιτς. Οι καμινάδες και ο καπνός που βγαίνει από τους φούρνους που δουλεύουν ασταμάτητα. Η μυρωδιά της καμένης σάρκας, που απλώνεται παντού και φτάνει μέχρι τα ρουθούνια μας. Ο φόβος, που υπάρχει διάχυτος στους ανθρώπους που φροντίζουν το σπίτι, η ακρίβεια στις κινήσεις τους, για να μη συμβεί κάποιο μοιραίο λάθος, γιατί γνωρίζουν πολύ καλά ποια θα είναι ακριβώς η τιμωρία που τους περιμένει. Οι κραυγές και οι διαταγές που ακούγονται κάποιες στιγμές από το διπλανό στρατόπεδο και ο θάνατος που παραμονεύει και απλώνεται, βάφοντας κάποια στιγμή κατακόκκινη την οθόνη.
Όμως, τίποτα δεν είναι πιο τρομακτικό, από την απεικόνιση μιας συχνά ανιαρής καθημερινότητας, με παιδιά που παίζουν ανέμελα ενώ λίγα μέτρα μακριά, με εντολή του πατέρα τους, κάποια άλλα γίνονται στάχτη...
Ο εγγονός που αποκήρυξε το εγκληματικό παρελθόν της οικογένειάς του
Ο Ράινερ Ες, εγγονός του διοικητή του Αουσβιτς, Ρούντολφ Ες.
Ο Ράινερ Ες (Rainer Höss) γεννήθηκε στις 25 Μαΐου του 1965 και μέχρι τα 12 του χρόνια δεν είχε την παραμικρή ιδέα για τα φρικτά εγκλήματα που συνοδεύουν το επώνυμο του. Ο πατέρας του Χανς-Γιούργκεν, ένας από τους γιούς του Ρούντολφ Ες, πέρασε τα παιδικά του χρόνια μέσα στο περιβόητο σπίτι του Άουσβιτς. Κανείς δεν μίλησε ποτέ στον μικρό Ράινερ για το στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς ούτε για το ρόλο που είχε ο παππούς του Ρούντολφ σε αυτό. Θα γνωρίσει την τρομερή αλήθεια από ένα βιβλίο που περιγράφει το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, το Ολοκαύτωμα και τις τερατώδεις πράξεις του Ρούντολφ Ες, διοικητή του Στρατοπέδου Συγκέντρωσης Αουσβιτς.
Όταν θα ρωτήσει τον πατέρα του αν όλα όσα διάβασε είναι πραγματικά, θα εισπράξει ένα δυνατό χαστούκι. Και αυτη δεν ήταν η μοναδική φορά που ο Χανς-Γιούργκεν Ες σήκωνε το χέρι του. Συνήθιζε να γίνεται βίαιος απέναντι στο γιο του και τη γυναίκα του πολύ συχνά. Η γιαγιά του, πάντα αμετανόητη και υπέρμαχος των φασιστικών ιδεών, χαρακτήρισε το Αουσβιτς «παράδεισο» και το σύζυγό της «ήρωα».
Αηδιασμένος από τις αποκαλύψεις, ο Ράινερ θα εγκαταλείψει την οικογενειακή εστία στα 15, ένας έφηβος μόνος στους δρόμους, που θα κόψει κάθε επικοινωνία με τους δικούς του και θα αποπειραθεί να βάλει τέλος στη ζωή του δύο φορές! Θα σπουδάσει και θα εργαστεί ως σεφ και θα αφιερώσει το υπόλοιπο της ζωής του στον αντιναζιστικό αγώνα, δίνοντας διαλέξεις ανά τον κόσμο. Ένας πολιτικός ακτιβιστής, το μόνο μέλος των Ες που διαχώρισε τη θέση του και αποκήρυξε το εγκληματικό παρελθόν της οικογένειας.
Το 2009 θα επισκεφτεί το μαρτυρικό στρατόπεδο, θα συναντήσει από κοντά κάποιους επιζήσαντες και θα δηλώσει πως το αγαπημένο του μέρος στο Άουσβιτς είναι το σημείο όπου έστησαν την κρεμάλα και εκτέλεσαν τον φοβερό του διοικητή και εγκληματία Ρούντολφ Ες.
Το 2016 ήρθε στη χώρα μας, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, για να μιλήσει για το τραυματικό του παρελθόν, την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη και τις επικίνδυνες συνέπειες της, ενώ το 2018 συμμετείχε στην τιμητική εκδήλωση που διοργάνωσε ο δήμος Βόλου για τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Με το μόνο άτομο που διατηρεί επαφές μέχρι σήμερα από την οικογένειά του είναι η μητέρα του, που το 1983 κατάφερε επιτέλους να χωρίσει τον κακοποιητικό σύζυγο της.
Ο Ρούντολφ Ες επί των ημερών του κατηγορήθηκε ως υπεύθυνος για τον θάνατο τρεισήμισι εκατομμυρίων ανθρώπων. Η κυνική του απάντηση στην ιστορική Δίκη της Νυρεμβέργης ήταν αυτολεξεί: «Όχι, ήταν μόνο δυόμισι εκατομμύρια. Οι υπόλοιποι πέθαναν από αρρώστιες και ασιτία». Καμία έκπληξη για έναν άνθρωπο που σκότωσε για πρώτη φορά στην ηλικία των 15 χρόνων, όταν και ακολούθησε το γερμανικό στρατό στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, και που ως διοικητής του Αουσβιτς είχε την πρωτοφανή ιδέα να χρησιμοποιηθεί το εντομοκτόνο-αέριο Ζyklon B στο στρατόπεδο ως η πιο αποτελεσματική και οικονομικότερη λύση για τον μαζικό αφανισμό των κρατουμένων.
Καταδικάστηκε σε θάνατο ως εγκληματίας πολέμου και εκτελέστηκε στις 16 Απριλίου του 1947 με απαγχονισμό μπροστά από την παλιά του κατοικία στο Άουσβιτς. (Στην ταινία λίγο πριν το φινάλε, όταν ο Ρούντολφ Ες κατεβαίνει τις σκάλες, υπάρχει μια σημαντική σκηνή που μοιάζει να προοικονομεί το τέλος που τον περιμένει). Ήταν η τελευταία δημόσια εκτέλεση που έλαβε χώρα στην Πολωνία.
Η πιο όμορφη και λυτρωτική σκηνή της ταινίας
Επιστρέφοντας στη «Ζώνη Ενδιαφέροντος», θα θελα να κάνω μια ειδική αναφορά σε κάποιες σκηνές που ξεχώρισα από την ταινία:
Σκηνή πρώτη: Ο έφηβος γιος της οικογένειας, που έχει ως πρότυπο τον πατέρα-διοικητή, έχει επάνω στο κρεββάτι του μερικά χρυσά ανθρώπινα δόντια και τα παρατηρεί με ένα φακό.
Σκηνή δεύτερη: Η μητέρα της Hedwig, στη σύντομη επίσκεψή της στο σπίτι του Άουσβιτς, θα αναφέρει το όνομα μιας γυναίκας. Η μητέρα της Ηedwig ηταν κάποτε η καθαρίστρια αυτής της γυναίκας, που από ό,τι καταλαβαίνουμε τώρα, είναι μία από τους μελλοθάνατους που βρίσκονται μέσα στο στρατόπεδο. Το μόνο που θα σχολιάσει η μητέρα είναι πως δεν πρόλαβε να πάρει τις κουρτίνες από το όμορφο σπίτι που έμενε πριν η γυναίκα, γιατί την πρόλαβε μια άλλη γειτόνισσα!
Σκηνή τρίτη: Οι ηλιαχτίδες μέσα στο σκοτάδι.
Η πιο ποιητική στιγμή της ταινίας είναι η σκηνή που μια μικρή Πολωνή παίζει στο πιάνο ένα κομμάτι.
Οι στίχοι περνούν μπροστά από την οθόνη και μας γεμίζουν με ελπίδα και φως.
Πρόκειται για το τραγούδι "Sunbeams", το αυθεντικό τραγούδι που έγραψε το 1943 στο Auschwitz III ο εβραίος Joseph Wulf, που επέζησε του Ολοκαυτώματος (αξίζει να ψάξετε την ιστορία του).
Ο σκηνοθέτης Jonathan Glazer ("Sexy Beast", "Birth", "Under The Skin") διασκευάζει τη νουβέλα του Martin Amis χρησιμοποιώντας τα πραγματικά ονόματα των προσώπων της ιστορίας στην εκδοχή της ταινίας. 10 χρόνια έχουν περάσει από την προηγούμενη ταινία του "Under The Skin". Όλα αυτά τα χρόνια ετοίμαζε την τελευταία του ταινία, τη «Ζώνη Ενδιαφέροντος». Για την έρευνά του συνεργάστηκε με το μουσείο του Άουσβιτς, ώστε να μπορέσει να λάβει την ειδική άδεια και να αποκτήσει πρόσβαση σε σπάνια αρχεία, προκειμένου να μελετήσει τις μαρτυρίες των επιζώντων και των ατόμων που είχαν απασχοληθεί στο νοικοκυριό της οικογένειας των Ες.
Η «Ζώνη Ενδιαφέροντος» είναι εξ ολοκλήρου γυρισμένη σε Πολωνία, Γερμανία και Άουσβιτς.
Οι δύο πρωταγωνιστές της ταινίας, Christian Friedel («Λευκή Κορδέλα») και Sandra Hüller («Η Ανατομία Μιας Πτώσης»), υποδύονται άψογα τους ρόλους τους ως Rudolf και Hedwig Höss αντίστοιχα. Η ψυχρότητα και η απάθεια που βλέπουμε στα πρόσωπα του ζευγαριού ενώ έξω από τους τοίχους της πολυτελούς τους κατοικίας συντελείται μια γενοκτονία σοκάρει.
Πόσο σκοτάδι μπορεί άραγε να κρύβει η ανθρώπινη ψυχή; Η «Ζώνη Ενδιαφέροντος» κρατάει για λίγα λεπτά τους θεατές της στο σκοτάδι, μπροστά από μια μαύρη οθόνη αμέσως μετά τον τίτλο της ταινίας, με ένα καταπληκτικό εύρημα του σκηνοθέτη (όπως και οι ασπρόμαυρες αρνητικές σεκάνς, σε στρατηγικά τοποθετημένες στιγμές της ταινίας), όπου μόνο ακούμε αλλά δε βλέπουμε απολύτως τίποτα, λίγο πριν ανοίξει το πλάνο με μια ευχάριστη οικογενειακή στιγμή των Ες.
Τις πιο έντονες στιγμές της ταινίας, αυτές που μας συνδέουν απευθείας με τις φρικαλεότητες του στρατοπέδου, δεν τις αντικρίζουμε ποτέ αλλά τις αισθανόμαστε απόλυτα, μέσω της ακοής. Είναι ο απαίσιος ήχος των φούρνων, οι απεγνωσμένες φωνές, οι εκτελέσεις...
Είναι όλα τόσο γνώριμα μέσα από διηγήσεις που έχουμε ακούσει δεκάδες φορές από τους ανθρώπους που γλύτωσαν από τον εφιάλτη, μέσα από ντοκιμαντέρ, βιβλία ή ταινίες που αποτύπωσαν γλαφυρά τις αποτρόπαιες συνθήκες που επικρατούσαν στο Άουσβιτς μέχρι και την τελική εξόντωση των κρατουμένων. Σε εκείνο το μέρος που χάθηκε κάθε ίχνος αξιοπρέπειας και κάθε έννοια της ανθρωπιάς.
Όμως, αυτό που επιχειρεί ο Τζόναθαν Γκλέιζερ σε αυτή την ταινία δεν το έχουμε ξαναδεί. Γυρίζει τον καθρέφτη από την πλευρά των θυτών αυτής της ιστορίας και μας καλεί να αντικρίσουμε την αλήθεια. Πως η φύση του κακού δεν έχει μια συγκεκριμένη μορφή, αλλά φωλιάζει βαθιά στα κατώτερα συναισθήματα των ανθρώπων. Στις απόκρυφες σκέψεις που γεννούν τις τερατώδεις πράξεις.
Θα μπορούσαν να είναι οι γείτονες μας, οι φίλοι μας, η οικογένειά μας. Και αυτή είναι η πιο συγκλονιστική διαπίστωση από όλες...
Η «Ζώνη Ενδιαφέροντος» κατέκτησε το μεγάλο βραβείο στο Φεστιβάλ των Καννών 2023.
