Η μορφή της, σύμβολο ερωτισμού και απαράμιλλης ομορφιάς, σ' έχει μαγεύσει. Από την στιγμή που αντιλήφθηκες την παρουσία της στο δωμάτιο, διακατέχεσαι από την επιθυμία να την πλησιάσεις, να βρεθείς για μια στιγμή μόνος απέναντί της. Ωστόσο, φαντάζει αδύνατο να ξεπεράσεις τις ορδές των ατόμων που την περιτριγυρίζουν. Όλοι έχουν στραφεί προς αυτή, εφοδιασμένοι με φωτογραφικές μηχανές και κινητά, προσπαθώντας να αιχμαλωτίσουν την αιώνια ομορφιά της Αφροδίτης του Sandro Botticelli.
Η Αφροδίτη του Botticelli μαζί με την «Άνοιξη» ("La primavera") υπήρξε το σημαντικότερο έργο του καλλιτέχνη και ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους πίνακες της Ιταλικής Αναγέννησης. Η δημιουργία του έργου, γνωστού ως «Η γέννηση της Αφροδίτης» ή «Αναδυόμενη Αφροδίτη», συντελέστηκε κατά τα έτη 1484-1485. Αν και μας είναι άγνωστο ποιος το παράγγειλε, εικάζουμε πως ήταν κάποιο μέλος της οικογένειας των Μεδίκων, αρχόντων της Φλωρεντίας. Προς αυτό το συμπέρασμα μας κατευθύνει, αφενός το γεγονός ότι οι Μεδίκοι υπήρξαν πάτρωνες του Botticelli, και αφετέρου η γραπτή μαρτυρία του Giorgio Vasari (ζωγράφος, αρχιτέκτονας και κατά πολλούς ο θεμελιωτής της ιστορίας της τέχνης) το 1550, ο οποίος αναφέρει πως είδε τον πίνακα να κοσμεί τους τοίχους της βίλα ντι Καστέλο των Μεδίκων.
Θέμα του πίνακα, όπως μας μαρτυρά εξάλλου και ο τίτλος του, αποτελεί η γέννηση της θεάς Αφροδίτης από τους αφρούς της θάλασσας. Πηγή έμπνευσης για τον Botticelli υπήρξαν πιθανώς το έργο «Μεταμορφώσεις» του Ρωμαίου ποιητή Οβίδιου, καθώς επίσης και τα ποιήματα του νεοπλατωνικού ποιητή, Agnolo Polizianο, στα οποία η Αφροδίτη παρουσιάζεται ως συνώνυμο της αγνής αγάπης και της αλήθειας. Με γνώμονα τα έργα αυτά, ο ζωγράφος δημιουργεί μια γυμνή, μα μη σεξουαλική, Αφροδίτη, να κατευθύνεται υπό τους ευνοϊκούς ανέμους του Ζέφυρου και της Αύρας προς τις ακτές της Κύπρου, όπου την αναμένει μια από τις Ώρες (μυθολογική θεότητα των εποχών), η Άνοιξη.
Ας μείνουμε λίγο στην μορφή του κεντρικού μας προσώπου. Με μια πρώτη ματιά, μπορούμε να ισχυριστούμε πως η Αφροδίτη του πίνακα ομοιάζει, ως προς την στάση του σώματος της, με το ρωμαϊκό αντίγραφο της «Αφροδίτης της Κνίδου» του Πραξιτέλη, το οποίο πιθανώς ο ζωγράφος να είχε δει κατά την παραμονή του στο Βατικανό.
Ρωμαϊκό αντίγραφο της «Αφροδίτης της Κνίδου» του Πραξιτέλη.
Πηγή: Capitoline Museums
Ωστόσο, αν κοιτάξουμε καλύτερα τα δύο έργα, θα δούμε πως η Αφροδίτη του Botticelli απέχει αρκετά από το ελληνορωμαϊκό ιδεώδες της ομορφιάς. Η μορφή της Αφροδίτης του Botticelli στερείται συμμετρίας! Ο λαιμός της είναι υπερβολικά μεγάλος για το μικρό της πρόσωπο. Το δεξί της χέρι είναι αρκετά πιο μακρύ, ενώ και ο δεξιός της ώμος δεν είναι στο ίδιο ύψος με τον αριστερό. Επίσης, το στήσιμο του σώματός της δεν ενδείκνυται ως σωστό για όρθια στάση, κυρίως αν παρατηρήσουμε τον τρόπο που έχουν ζωγραφιστεί τα πέλματά της. Το στήθος της, δε, είναι υπερβολικά μικρό για το μέγεθος του κορμού της.
Εντούτοις, αυτές τις λεπτομέρειες δεν τις βλέπουμε εξ αρχής, καθότι το βλέμμα μας μαγνητίζεται από το πρόσωπό της. Ο Botticelli δεν ζωγραφίζει την θεά του έρωτα Αφροδίτη, μα μια Μαντόνα με γαλήνιο, σχεδόν μελαγχολικό πρόσωπο, η οποία προσπαθεί από συστολή να κρύψει την γύμνια της. Η όψη της Αφροδίτης του Botticelli καθηλώνει, αλλά δεν σαγηνεύει τον θεατή, όπως η άκρως ερωτική μορφή της «Κοιμωμένης Αφροδίτης» του Giorgione.
Η «Κοιμωμένη Αφροδίτη» του Giorgione.
Πηγή: Google Arts & Culture
«Η γέννηση της Αφροδίτης» φιλοτεχνήθηκε κατά την περίοδο της Ιταλικής Αναγέννησης, ωστόσο ο δημιουργός της δείχνει να μην έχει ακολουθήσει πιστά το ρεύμα της εποχής. Την Αναγέννηση, παραδείγματος χάριν, απασχολούν η εμφάνιση προοπτικής, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από το παιχνίδισμα των φωτοσκιάσεων, η ρεαλιστική απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος με τις εξιδανικεύσεις της ελληνορωμαϊκής περιόδου και η ανάδειξη της ομορφιάς του φυσικού περιβάλλοντος. Ο Botticelli, αν και φαίνεται να διαθέτει γνώση του γυναικείου σώματος, δεν ενδιαφέρεται να το απεικονίσει με εξιδανικεύσεις, όπως έχουμε ήδη αναφέρει. Μάλιστα, αυτός είναι ο λόγος που ο πίνακας «ανακαλύφθηκε» εκ νέου και λατρεύτηκε από τους λάτρεις της τέχνης κατά τον 19ο αιώνα, αποκτώντας την χαμένη του υστεροφημία. Ο πίνακας, επίσης, στερείται βάθους, δηλαδή προοπτικής. Όλα τα πρόσωπα της σύνθεσης βρίσκονται στην ίδια, περίπου, ευθεία, διαθέτοντας πανομοιότυπες σωματικές αναλογίες. Επιπλέον, παρατηρούμε ελάχιστες φωτοσκιάσεις, οι οποίες περιορίζονται γύρω από το όστρακο. Όσον αφορά την απεικόνιση της φύσης, ο Botticelli μάς παρουσιάζει ένα λιτό φόντο, που τολμώ να πω πως φαίνεται να μην το έχει δουλέψει ιδιαίτερα, αν κρίνουμε από την όψη των δέντρων και την αντίστροφη κίνηση των κυμάτων.
Παρά τις όποιες καλλιτεχνικές ανεπάρκειες του πίνακα, με την Αφροδίτη του ο Botticelli κάνει δύο σημαντικά βήματα που έμελλε να καθορίσουν την πορεία της τέχνης στην Ευρώπη. Το πρώτο είναι η άντληση θεμάτων από την παγανιστική αρχαιότητα, και το δεύτερο, εξίσου σημαντικό, είναι η απεικόνιση για πρώτη φορά στον καμβά ενός γυναικείου σώματος που συμβολίζει την επίγεια ομορφιά. Αν αναλογιστούμε πως όλοι οι καλλιτέχνες πριν από την «Γέννηση της Αφροδίτης» ενέμεναν σε θέματα προερχόμενα από την χριστιανική παράδοση και ότι το γυμνό γυναικείο σώμα εμφανιζόταν στα έργα τους ως σύμβολο ηθικής παρακμής και ακολασίας στο πρόσωπο της έκπτωτης Εύας ("Expulsion of Adam and Eve" του Masaccio), η συνεισφορά του Botticelli στην αλλαγή της καλλιτεχνικής πλεύσης υπήρξε η πλέον σημαντική.
Αν βρεθείτε κάποια στιγμή στην πόλη-μουσείο της Φλωρεντίας, μην παραλείψετε να επισκεφθείτε την Uffizi Gallery, όπου στεγάζεται η «Αναδυόμενη Αφροδίτη». Πιθανώς το πλήθος των αδιάκριτων ματιών να σας εμποδίσει να την γνωρίσετε λεπτομερώς, εντούτοις η θέα της, έστω και από κάποια απόσταση, είναι ικανή να σας συναρπάσει.