Αναμφίβολα συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε τούτες τις σημαντικές προσωπικότητες είναι το τσιγάρο. Έχει γίνει της μόδας τελευταία εν μέσω θαρσαλέας αντικαπνιστικής κίνησης το κάπνισμα. Αυτό και αν είναι οξύμωρο! Στο πρώτο κιόλας επεισόδιο του Mad Men ο σαγηνευτικός και μυστηριώδης Don Draper καλείται να απογειώσει τις πωλήσεις της Lucky Strike κυριολεκτικά πνιγμένος σε 43 λεπτά τηλεκαπνού. Για να παρακολουθήσει δε κάποιος τη συνέχεια χρειάζεται μάσκα οξυγόνου. Το 2006 η ταινία Thank you for smoking του Jason Reitman κέρδισε βραβείο καλύτερου σεναρίου από την Las Vegas Film Critics Society Awards αποδεικνύοντας για ακόμη μία φορά, ότι το “φουμάρειν” βρίσκεται στο επίκεντρο. Από την άλλη, το Τελευταίο Τσιγάρο της Λένας Μαντά έφτασε την τρίτη έκδοση και έχοντας κατακτήσει γερή θέση στα δέκα best seller των Χριστουγέννων κοσμούσε τις προθήκες των περισσοτέρων βιβλιοπωλείων. Θεωρώ περιττό να αναφέρω τις ορδές τραγουδιών που με τους στίχους τους μελοποιούν μια συνήθεια, η οποία πραγματικά στη σύγχρονη κοινωνία δεν έχει ούτε δύο αιώνων ζωή. Ας είναι καλά οι Ινδιάνοι που το ανακάλυψαν περί τον 15ο αιώνα.
Όχι, το κείμενο δεν έχει σκοπό να αγιοποιήσει μία ενοχλητική συνήθεια —αντικαπνίστρια γαρ— ούτε όμως να καταδικάσει το λόγο ύπαρξης ενός από τα σπουδαιότερα λογοτεχνήματα της ιταλικής και παγκόσμιας δημιουργίας. Το ίδιο το τσιγάρο προσωπικά μου είναι παντελώς αδιάφορο. Η παραπλανητική εισαγωγή αποτέλεσε τον πυρήνα ερεθισμάτων, που στο απόγειο τους μου κινητοποίησαν την επιθυμία να εκφράσω τα σέβη μου στη Συνείδηση του Ζήνωνα, το αριστούργημα του Italo Svevo.
Γεννημένος στα μέσα το 19ου αιώνα ο Aron Ettore Schmitz αυτομετονομάζεται σε Italo Svevo δηλώνοντας κομψά και περίτεχνα τις ρίζες του, την ιταλική και τη γερμανική. Μολονότι δεν καταφέρνει να αποσπάσει την αποδοχή των συγχρόνων του, σε ηλικία 62 ετών δημοσιεύει το έργο La Coscienza di Zeno, το οποίο όμως γίνεται ευρέως γνωστό λόγω της στενής φιλίας του με τον James Joyce. Καθιερώνεται ως μανιφέστο της ψυχαναλυτικής λογοτεχνίας στηρίζοντας τη δομή του σε ένα ακόμη καινοτόμο θέμα: την εμμονή του για το τσιγάρο. Μανιώδης καπνιστής και στην πραγματικότητα καθίζει εαυτόν στην εξομολογητική καρέκλα μεταμφιεσμένος τούτη τη φορά σε Ζήνωνα Κοσίνι. Προσπαθεί μετά βδελυγμίας να ξεφορτωθεί αυτό το ενοχλητικό ελάττωμα θέτοντας το τελευταίο τσιγάρο ως ορόσημο και εφαλτήριο μιας καινούριας ζωής εντελώς αποκομμένης από την “αρρώστια”, όπως χαρακτηριστικά ονομάζει τη συνήθειά του.
Από πιτσιρίκι ακόμα κλέβει τα μισοτελειωμένα πούρα του πατέρα του, που αδυνατώντας να ευχαριστηθεί πνιγμένος στον καπνό, αντί να τα παρατήσει, πεισμώνει καπνίζοντας ολοένα και περισσότερο. Σουφρώνει στα κρυφά τα περισσευούμενα ψιλά από τις τσέπες των γονιών του με σκοπό να αγοράσει δικό του πακέτο. Η εσωτερική διαμάχη όμως ανάμεσα στο πρέπει και το θέλω τον έβαλε από νωρίς στη διαδικασία να απαλλαγεί από αυτό. Φοιτητής ακόμα αναζητούσε σημαδιακές ημερομηνίες, οπότε και θα απολάμβανε το τελευταίο του τσιγάρο. Φυσικά, ποτέ δεν τις τηρούσε. Δοκίμασε γιατρούς, αυτοτιμωρίες, έρωτες ως γιατροσόφια μα τίποτε δε λειτούργησε. Τουναντίον, χειροτέρευαν την κατάσταση μετατρέποντας τη ζωή του σε έναν ατέρμονο αγώνα αυτοεπιβολής. Τελευταία επιλογή ήταν η ψυχανάλυση. Σε μία εποχή που ο Freud επαναστατούσε δεν ήταν δυνατό ο Svevo να μείνει ανεπηρέαστος. Και οι 500 σχεδόν σελίδες του βιβλίου αποτελούν εξομολόγηση ζωής, έναν συνεχή προσωπικό αγώνα του Ζήνωνα ενάντια στα φαντάσματα που τον στοίχειωναν. Είναι τόσο προσιτό στο σημερινό αναγνώστη, που τον φαντάζομαι καθισμένο στον καναπέ του δικού του Paul Weston να αναλύει και να σκιαγραφεί τις καλά κρυμμένες πτυχές της ψυχής του.
Τα κατάφερε ή όχι; Ιντριγκάρει εν τέλει η προσπάθειά του την σκέψη ή μήπως η απλότητα του λόγου γεννά αυτοπροβολές που σε οδηγούν σε ταξίδια διαφορετικά από αυτά που σκόπευες να κάνεις; Κλείνοντας θέλω να παραθέσω το αγαπημένο μου απόσπασμα. Πόσο σύγχρονο! Η κατάσταση μου όταν το διάβαζα: Βερολίνο. 15 Οκτωβρίου 2010. 05.30 το πρωί. Αεροδρόμιο Tegel. Η κατάσταση του Italo Svevo: Τεργέστη. 3 Μαΐου 1915. Κάπου στο γραφείο του.
«Εγώ όμως ειλικρινά πιστεύω πως με τη βοήθεια του, προσπαθώντας να αναλύσω και να μελετήσω την ψυχή μου, στο τέλος της φόρτωσα καινούριες αρρώστιες. Είμαι αποφασισμένος να γιατρευτώ από τη θεραπεία του. Αποφεύγω τα όνειρα και τις αναμνήσεις. Εξαιτίας τους το καημένο μου το κεφάλι έπαψε να νιώθει σίγουρο πάνω στο λαιμό του. Έχω τρομερές αφηρημάδες. Μιλώ με τους ανθρώπους κι ενώ λέω κάτι προσπαθώ άθελα μου να θυμηθώ κάτι άλλο που είπα ή έκανα πριν λίγο και που ξέχασα ή κάποια σκέψη που μου φαίνεται πολλή σημαντική, τόσο σημαντική όσο και οι σκέψεις που έκανε ο πατέρας μου πριν πεθάνει χωρίς και εκείνος να καταφέρνει να τις θυμηθεί . Αν δε θέλω να καταλήξω στο τρελοκομείο, πρέπει να δώσω τέλος σ’ αυτά τα παιχνίδια ».
Φόρος τιμής λοιπόν σε εκείνους που κατέθεσαν την ψυχή τους αφήνοντας πίσω βαριά κληρονομιά σε όλους μας.
Δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες που θεματοποίησαν την εθιστική αυτή εμμονή. Ενδεικτικά παραδείγματα:
1. U2-Stay (Faraway, So Close!)
You stop in for a pack of cigarettes, you don’t smoke, don’t even want to.
2. The Smiths-What She Said
I smoke, because I'm hoping for an early death.
3. The Clash-Life is wild
Has anybody got a cigarette? And I just can't go back. I still got to get up.
4. The Beatles-I’m so tired
I'm so tired, I'm feeling so upset, although I'm so tired I'll have another cigarette and curse Sir Walter Raleigh, he was such a stupid get.
5. Frank Sinatra-Smoke, smoke, smoke (that cigarette)
Smoke, smoke, smoke that cigarette, puff, puff, puff until you smoke yourself to death.
6. Elvis Presley-Saved
I used to smoke, drink and dance the hoochy-coo, I used to smoke and drink, smoke and drink and dance the hoochy-coo.